رودوزی ایرانی و تاریخچه آن

رودوزی یکی از اصیل‌ترین و زیباترین هنرهای ایرانی است. تنوع این هنر به قدری زیاد است که می‌توان با توجه به کاربرد رنگ‌ها، نوع و روش دوخت آن به اصالت و منطقه‌ای که آن رودوزی به آن تعلق دارد، پی برد. در بسیاری از کتب آمده است که رودوزی، هنرِ آراسته کردن پارچه به وسیله نخ‌های ساده و رنگی است و انواع مختلفی دارد که از میان آنها می‌توان به سوزن‌دوزی، ملیله‌دوزی، خامه‌دوزی، تکه‌دوزی، تفرشی‌دوزی، خامه‌دوزی، سکه‌دوزی، گلابتون دوزی، پته‌دوزی و… اشاره کرد.

رودوزی یا روکاری به هنری می‌گویند که در آن نقش‌هاش گوناگونی بر روی پارچه‌های بدون طرح و نقش یا طرحدار، به وسیله دوختن یا کشیدن بخشی از تار و پود پارچه ایجاد می‌شود.

رودوزی، یکی از راه‌های تزئین پارچه است که به وسیله سوزن انجام می‌شود. نوع نقش، نخ‌های به کار رفته در رودوزی و میزان تراکم دوخت‌ها می‌تواند نشان دهنده موقعیت اجتماعی پوشنده آن لباس نیز باشد.

به طور کلی می‌توان گفت که رودوزی‌های مختلف، ویژگی‌های منحصر به فردی دارند که بیان‌گر فرهنگ، محیط زیست و آداب و رسوم مردم مناطق مختلف هستند.

رودوزی از چه زمانی در ایران وجود دارد؟

هنر رودوزی از قدمت بسیار زیادی برخوردار است به طوری که رد این هنر را می‌توان در آثار به جامانده از دوران هخامنشی نیز مشاهده کرد. این آثار نشان می‌دهند که ایرانیان علاقه زیادی به لباس‌های فاخر و تزئین پارچه‌ها داشته‌اند؛ اما قدیمی‌ترین رودوزی به جامانده از دوران قدیم ایران مربوط به دوران سلجوقی است.

نکته قابل توجه درباره رودوزی‌های به جا مانده از ادوار مختلف تاریخ ایران این است که در دوره ساسانی نقوش به کار رفته بر روی رودوزی‌ها شباهت بسیار زیادی به نقوش به کار رفته بر نقش حجاری‌ها، گچ‌بری‌ها، ظروف فلزی و… دارند.

در دوره ایلخانی نیز تاثیر هنر مردمان چین بر رودوزی‌ها بسیار مشهود است.

اما آن طور که از شواهد پیداست در دوره تیموریان، هنرمندان رودوزی کشور را مجبور به کوچ کرده‌اند و اکثر افرادی که در این هنر مهارت داشتند به شهر سمرقند سفر کردند. به همین خاطر است که هیچ اثر هنری از این دوره به جا نمانده است.

نقطه اوج هنر رودوزی در ایران، دوران صفویه بود. پیشرفت این هنر در این دوره به قدری بوده که دیگر اثری از نفوذ هنر سرزمین چین دیده نمی‌شود. مارکولو در کتاب سفرنامه خود از هنر پته‌دوزی مردمان کرمان سخن گفته است.

در این عصر، اهمیت رودوزی به قدری بود که هنرمندان به عنوان صاحبان یک حرفه دارای شهرت و اعتبار شدند.

از رودوزی‌های رایج در عصر صفویه می‌توان به گلابتون‌دوزی، لندره‌دوزی، نقش‌دوزی، ده یک دوزی، پولک دوزی، ملیله دوزی، پیله دوزی، سکمه دوزی، گلچه‌دوزی، شیشه‌دوزی،سرمه‌دوزی، مروارید دوزی و ترنج دوزی اشاره کرد.

این هنر در دوران افشاریه و زندیه نیز با همان شکوه دوران صفویه ادامه داشت تا اینکه در دوران قاجار، رودوزی به تمام مناطق ایران رسید. در دوران قاجار بود که نقش‌دوزی، زرتشتی‌دوزی، ترمه‌دوزی، خامه‌دوزی، آجیده‌دوزی، سمبوسه‌دوزی به اوج خود رسیدند و پته‌دوزی پیشرفت چشم‌گیری کرد.

رودوزی‌ها به چند دسته تقسیم می‌شوند؟

طبق تحقیقات به عمل آمده، برخی از پژوهشگران معتقدند که رودوزی‌ها به سه دسته و برخی دیگر معتقدند به شش دسته تقسیم می‌شوند.

از دید عده‌ای که این هنر را به سه دسته تقسیم می‌کنند، انواع رودوزی عبارت است از:

رودوزی‌هایی که سرتاسر پارچه‌ را با نخ می‌دوزند تا طرح و نقشی بر روی آن شکل بگیرد. از نمونه‌های این دسته از روردوزی‌ها می‌توان به سوزن‌دوزی بلوچ، قلاب‌دوزی رشت و پته‌دوزی کرمان اشاره کرد.
رودوزی‌هایی که در آنها با عبور نخ از لابه لای تار و پود پارچه و ایجاد حالت مشبک و رنگین برای آن ایجاد می‌شوند. از نمونه‌های این نوع رودوزی می‌توان به سوزن‌دوزی اصفهان اشاره کرد.
گونه‌ای از رودوزی که در آن رنگ زمینه‌ پارچه هیچ تغییری نمی‌کند و با کمک الیاف فلزی، نقش و نگارهای زیبایی روی آن دوخته می‌شود. از نمونه‌های این نوع رودوزی می‌توان به گلابتون‌دوزی و خوس‌دوزی (مختص به استان هرمزگان) اشاره کرد.

اما عده‌ای دیگر از اساتید این هنر را به شش دسته تقسیم می‌کنند. در ادامه، این شش دسته را نام می‌بریم و توضیح مختصری پیرامون آنها خواهیم داد:

دسته اول: رودوزی‌های پرکاری که زمینه اصلی آنها زیر دوخت‌های رنگارنگ پنهان می‌شود. بخارادوزی، نقش‌دوزی، قلاب‌دوزی، پته‌دوزی، سلسله‌دوزی، ممقان‌دوزی، بلوچ‌دوزی و کردی‌دوزی از جمله نمونه‌های رودوزی هستند که در این دسته جای می‌گیرند.
دسته دوم: رودوزی‌هایی که فقط قسمتی از آنها دوخته می‌شود و مابقی کار را رنگ زمینه پر می‌کند. ابریشم‌دوزی، خامه‌دوزی، قیطان‌دوزی و مضاعف‌دوزی از جمله این رودوزی‌ها هستند.
دسته سوم: رودوزی‌هایی هستند که به طور خاصی دوخته می‌شوند. برای این نوع از رودوزی‌ها می‌توان سوزن‌دوزی اصفهان و شبکه‌دوزی را مثال زد.
دسته چهارم: رودوزی‌هایی که به وسیله نخ‌های فلزی انجام می‌شوند. مانند: گلابتون‌دوزی، ده یک دوزی، سرمه‌دوزی، نقده‌دوزی و ملیله دوزی
دسته پنجم: رودوزی‌هایی که بدون استفاده از سوزن انجام می‌شوند. خوس‌دوزی و بعضی از نقده‌دوزی‌ها در این دسته جای می‌گیرند.
دسته ششم: گروهی از رودوزی‌ها هستند که در آنها تنها از نخ و سوزن استفاده نمی‌شود و موارد دیگری نیز کار آنها دخیلند. در این دسته می‌توان پولک‌دوزی؛ سکه‌دوزی، یراق‌دوزی، مروارید دوزی، سنگ‌دوزی، مرصع‌دوزی، منجوق‌دوزی و…را می‌توان در این زمره جای دارد.

ابزار رودوزی

در انواع رودوزی ابزارهای متفاوتی استفاده می‌شود که انواع پارچه و نخ از ابزارهای مشترک تمام این رودوزی‌ها هستند. طبیعی است که جنس نخ و پارچه بنا به نوع رودوزی متفاوت خواهد بود.

مهمترین کاربرد رودوزی‌ها:

از رودوزی‌ها برای زینت داده به جاقرآنی، رومیزی، کوسن، روبالشی، کفش، لباس، تشک، صندلی اتومبیل و… استفاده می‌کنند. هنرمندان رشته‌های مختلف رودوزی را معمولا زنان تشکیل می‌دهند و از این هنرها برای دیوارکوب‌ها و دستمال‌ها نیز بهره می‌برند.

بررسی نقوش به کار رفته در انواع رودوزی

به طور کلی نقوش به کار رفته در انواع رودوزی را می‌توان به چهار دسته نقوش طبیعی، نقوش گیاهی، نقوش هندسی و نقوش حیوانی تقسیم کرد.

نقوش طبیعی:
این نقوش، نقوشی هستند که وابسته به طبیعتند و با الهام از آن طراحی می‌شوند. نقوشی همچون خورشید، درختان، پرندگان و…
نقوش گیاهی: برهیچکس پوشیده نیست که گل‌‌‌ها و گیاهان در صنایع دستی ایرانی از جایگاه ویژه‌ای برخوردارند. این نقوش معمولا نقوشی هستند که ابتدا در ذهن هنرمند نقش بسته‌اند و سپس به تصویر کشیده شده‌اند. آنها به صورت نمادهایی از طبیعت در کنار یکدیگر می‌نشینند و کاملا انتزاعی هستند. البته گاهی پا به وادی واقع‌گرایی می‌گذازند و نقشی از گل‌ها را به نمایش می‌گذارند. گل‌هایی که غالبا عبارتند از بوته، درنجک، چهاربرگ و گل سهر و….

گاه گیاهان و گل‌ها در کنار موضوعات تزئینی دیگری دوخته می‌شوند و گاهی نیز به صورت جداگانه اما نکته جالب آن است که آنها معمولا با نظم خاصی در کنار یکدیگر رودوزی می‌شوند.

نقوش حیوانی: این نقوش نیز گاهی انتزاعی هستند و گاهی واقعی. نقوشی که اکثر اوقات برگرفته از ویژگی‌های شاخص حیوانات طراحی می‌شوند و فقط نمادی از آنها هستند.

نقوش حیوانی معمولا در کنار نقوش دیگری مانند گیاهان و گل‌ها قرار می‌گیرند. بیشترین حیواناتی که از تصویر آنها در رودوزی‌ها استفاده می‌شود، آهو و طاووس هستند. انواع طرح‌های اسلیمی و گیاهان نیز برای تزیین اطراف این نقوش به کار می‌روند.

نقوش هندسی: نقوش هندسی نقش زیادی در رودوزی‌های سنتی ایران دارند. عناصر بنیادین این نقوش را مثلث، مربع و لوزی تشکیل می‌دهند.

نقوش هندسی که معمولا در رودوزی‌های سیستان و بلوچستان به کار می‌روند عبارتند از: ادینک، بن تاس، توپکگ، شیدا، هردل و…

نقوش شکسته: نقوش شکسته به نقوشی گفته می‌شود که از چند خط شکسته و مستقیم و مایل تشکیل شده است. این نقوش جزو ابتدایی‌ترین نقوش‌ رودوزی‌ها هستند.
نقوش گردان: این نقوش از اوایل قرن نهم هجری قمری در ایران رواج پیدا کردند. در این نقوش معمولا از گل‌ها، بته‌ها و شاخه‌های دوار ساده استفاده می‌شده است. به این نقوش ترنج نیز می‌گویند.
نقوش بندی: این نقوش شامل مجموعه‌ای از نقوش مختلف است که به صورت انتزاعی یا واقع‌گرایانه در کنار یکدیگر نقش بسته‌اند. نقوش بندی معمولا در قاب‌هایی به صورت لوزی بر سطح پارچه شکل می‌گیرند.

امروزه هنر رودوزی را می‌توان در قاره اروپا، قاره آفریقا، اقیانوسیه، آمریکای شمالی و آمریکای لاتین نیز مشاهده کرد. هرچند که این رودوزی‌ها با انواع آسیایی و ایرانی آن کاملا متفاوت هستند.

رودوزی‌های ایرانی در تمام شهرهای ایران انجام می‌شوند به خصوص در اصفهان، کرمان، یزد، بیرجند، قاینات و نهبندان…

منابع: