انواع عروسک‌های بی‌چهره

بسیاری از عروسک‌هایی که در پژوهش‌های باستان‌شناسی یافت شده‌اند، بسیار ساده هستند. آنها از گل، تکه‌های پارچه، چوب یا استخوان ساخته شده‌اند. البته عروسک‌های دیگری نیز وجود داشتند که از دیگران بهتر بوده و از عاج یا موم تشکیل می‌شده‌اند.

با گذشت زمان، عروسک‌ها و اجزای تشکیل دهنده آنها پیشرفت کردند. تا جایی که حدود 600 سال پیش از میلاد مسیح، قابلیت دست و پای متحرک و تعویض لباس به عروسک‌ها اضافه شد.

عروسک‌ها معمولا به شکل انسان و یا حیوان ساخته می‌شوند اما در این بین تعدادی از آنها بدون چهره یا عروسک بدون صورت هستند. سازندگان این عروسک‌ها برای عروسک‌های بی‌چهره خود، دلایل مختلفی دارند که با فرهنگ آن منطقه بی ارتباط نیست. در ادامه ضمن معرفی این عروسک‌ها، دلیل بی‌چهره بودن‌ آنها را نیز بیان می‌کنیم.

عروسک‌های بی‌چهره در دنیا

ردپای عروسک‌های بی‌چهره در سرتاسر دنیا وجود دارد. این عروسک‌ها پیشینه‌ی بسیار قدیمی‌ای دارند و از سال‌ها پیش ساخته می‌شدند. با هم چند مورد از معروف‌ترین عروسک‌های بدون چهره دنیا را مرور می‌کنیم.

عروسک آمیش: سال 1860 میلادی بود که مغازه‌ای به نام لیزی‌لاپ در پنسیلوانیا شروع به فروختن عروسک‌هایی بدون چهره کرد. طبق تحقیقات انجام شده دلیل بی‌چهره بودن این عروسک‌ها این بود که «همه آدم‌ها نزد خدا یکسان هستند.» این عروسک‌ها از پارچه‌های اضافه‌ی لباس‌های دوخته شده، تهیه می‌شدند و می‌گویند ماجرای آنها برمی‌گردد به روزی که یک دختر مسیحی، برای کریسمس خود یک عروسک خرید. پدر دخترک وقتی عروسک را دید عصبانی شد، سر عروسک را جدا کرد و به دخترش گفت: آفریدن انسان فقط مختص به خداست. این عروسک‎‌ها به عروسک‌های بی‌چهره‌ آمیش معروف هستند.

عروسک Muñecas Limé: کشور جمهوری دومنیکن در دریای کارائیب، عروسک‌هایی بدون چهره به نام Muñecas Limé دارند که لباس‌های زیبایی به تن می‌کنند و گل، گلدان یا میوه به همراه خود دارند. این عروسک‌ها را به این دلیل بدون چهره می‌سازند زیرا ترکیبی از مردم آفریقا، اروپا و مردم بومی دومینیکن هستند. سازندگان این عروسک‌ها می‌خواهند نشان دهند که فقط یک چهره بر فرهنگ یک کشور حاکم نیست.

عروسک corn husk: این عروسک بی‌چهره، به عنوان عروسک بومی مردم آمریکا شناخته می‌شود. قدمت آن به حدود سال 1142 میلادی برمی‌گردد و از برگ‌های خشکیده یا پوسته‌ی ذرت ساخته می‌شود. برای این عروسک افسانه‌هایی ساخته شده که یکی از معروف‌ترین آنها افسانه سه خواهر است. دلیل بی‌چهره بودن این عروسک این است که در قدیم این عروسک به عنوان یک عروسک زیبا با بچه‌ها همبازی بوده اما به دلیل زیبایی چهره‌اش کم کم خودش را از بچه‌ها دور کرده و درگیر زیبایی و ظاهر خود شده. به همین خاطر، گرفتار پوچی شده و زیبایی‌اش را از دست داده است. (منبع)

عروسک Sarubobo: این عروسک، عروسک بی‌چهره کشور ژاپن است. گفته می‌شود که در این کشور به خصوص در استان گیفو و شهر تاکایاما، مادربزرگ‌ها ساروبوبو را برای نوه‌های خود می‌سازند و برای آنها ازدواج خوب و فرزند خوب آرزو می‌کنند. یکی از دلایلی که برای بی‌چهره بودن ساروبوبو مطرح شده این است که این عروسک همراه غم و شادی صاحب خودش است. بدون چهره بودن ساروبوبو به صاحب آن کمک می‌کند تا هنگام ناراحتی، ساروبوبو را غمگین تصور کند و در هنگام شادی نیز ساروبوبو را خوشحال ببیند. گفته می‌شود که سازندگان این عروسک عقیده دارند، عروسک ساروبوبو همراه با خود طلسم خوشبختی دارد و صاحب خود را خوشبخت و خوشحال می‌کند. (منبع)

عروسک والدورف: این عروسک، عروسک بدون چهره کشور آلمان است. والدورف از الیاف طبیعی مثل پشم و پنبه و پارچه ساخته می‌شود. این عروسک بدون صورت ساخته می‌شود تا به کودکان اجازه بدهد قدرت تخیل خود را به کار بگیرند و خلاقانه‌تر بازی کنند. (منبع)

عروسک toothpick: این عروسک‌ها در گواتمالا ساخته می‌شوند و گفته می‌شود که باعث دور شدن نگرانی و اضطراب از کودکان خواهند شد. این عروسک بی‌چهره را در مکانی که کودک وجود دارد قرار می‌دهند تا او آرام بخوابد و بی‌قراری نکند. (منبع)

عروسک Rvanka: این عروسک، یکی از عروسک‌های بومی اسلاو است. این عروسک‌ها بدون چهره ساخته می‌شدند تا شیطان نتواند به درون آنها نفوذ کند. در نتیجه برای کودک بی‌خطر بودند. (منبع)

عروسکهای بومی بدون صورت در ایران

اما در ایران نیز برخی از اقوام عروسک‌های بومی خود را بدون چهره می‌سازند. آنها دلایل مختلفی برای این کار خود دارند که در ادامه با این عروسک‌ها و دلایل بی‌چهره بودن آنها آشنا می‌شویم.

عروسک قورچوق:

قورچوق نام عروسک بدون چهره ترکمن است که به عنوان یکی از میراث ناملموس ملی به ثبت رسیده. این عروسک را بدون صورت می‌سازند زیرا معتقند که اگر انسان‌ها دست به آفرینش می‌زنند نباید برای آن صورت در نظر بگیرند؛ چرا که اینکار دخالت در امر آفرینش خدا است. البته گاهی به همین دلیل این قورچوق‌ها دارای یک نقص در یکی دیگر از اعضای بدن خود نیز هستند.

این عروسک‌ها همراه بچه‌ها هستند و در ابتدا حلقه‌ای در دستشان نیست. اما وقتی قورچوق یک دختربچه با قورچوق یک پسربچه ازدواج می‌کند، در دستان عروسک حلقه قرار می‌دهند.

قروچوق‌ها تمام نشانه‌های لباس ترکمن را به همراه دارند. اگر عروسکی حلقه‌ای بر بالای سر خود داشته باشد و چارقدی به سر کرده باشد یعنی آن عروسک متاهل است.

قورچوق را با چوب و پارچه می‌سازند و برای تزیین آن از دکمه استفاده می‌کنند. این عروسک بیشتر در شهرستان گنبد کاووس استان گلستان ساخته می‌شود.

عروسک آروس یا آروسک:

آروسک، نام عروسکی است که در قلعه قافه ساخته می‌شود. این روستا در 35 کیلومتری شهرستان مینودشت واقع در استان گلستان قرار دارد و مردم محلی آن را لانه سیمرغ صدا می‌زنند. آروسک، لباس محلی به تن دارد. پارچه‌های دست بافت با رنگ‌های شاد می‌پوشد و سه روسری به سرش می‌بندد.

ساکنین این روستا معتقدند که سازنده عروسک در هنگام دوخت آن، خصوصیات ظاهری و شخصیتی خودش را در عروسک به جا می‌گذارد. به همین خاطر، آروسک‌ها را بدون چهره می‌ساختند تا سازندگان آنها مشخص نباشند و شناسایی نشوند.

آروسک/آروس، سه روسری به سرش می‌بندد که به آن منذیل می‌گویند.

عروسک دوهتولوک:

دُهتُولوک نام عروسک بدون چهره استان هرمزگان است. این عروسک به اندازه دو بند یک انگشت است و از نشانه‌های فرهنگی جزیره قشم به شمار می‌آید. مردم محلی به دختر دهتو و به دخترکوچک نیز دوهتولوک می‌گویند. این عروسک لباس مردم محلی منطقه را به تن می‌کند و معمولا همراه با یک نقص ساخته می‌شود. دوهتولوک بدون صورت است زیرا آفرینش مختص خداست و هیچ انسانی اجازه دخالت در آن را ندارد. عروسک دهتولوک یا دختولوک را زنان و مادران روستاهای شیب دراز و بُرکه خلف از پیچاندن چند رنگ پارچه به دور گلوله‌ای پنبه‌ای می‌سازند.

عروسک بیگک هندیجانی:

عروسک بِیگک که به آن بِیگک لیلی هم گفته می‌شود. یک نمونه عروسک متحرک بدون چهره است. این عروسک را در چند استان کشور می‌سازند که البته نحوه ساخت و پوشش آن با توجه به هر استان، متفاوت است. استان‌های خوزستان، بوشهر، فارس، کهگیلویه و بویر احمد، لرستان، کرمان و سیستان و بلوچستان، استان‌هایی هستند که بیگک دارند. این عروسک بی‌چهره است و دلیل بی‌چهره بودن آن این است که کودک بتواند قدرت تخیل خود را به کار گیرد و در بازی خود خلاقیت داشته باشد. بیگک هندیجانی از یک تکه شاخته نخل، که در آن منطقه به وفور یافت می‌شود، ساخته شده. این تکه چوب به صورت یک خط عمودی یا به صورت یک صلیب قرار می‌گیرد و بدن عروسک را شکل می‌دهد. روی این چوب را با پارچه می‌پوشانند و لباسی شبیه به لباس مردم بومی به تن عروسک می‌دوزند.

عروسک لیلیک و دومایک:

لیلیک و دومایک (به معنی داماد کوچک) دو عروسک بدون چهره ماهشهری هستند. این دو عروسک شبیه به عروس و داماد ساخته می‌شوند و به جای صورت، یک نماد صلیبی شکل روی آنها دوخته می‌شود. احتمال وجود این صلیب را به آیین مهر پرستی ایرانیان باستان نسبت می‌دهند و گفته می‌شود که این صلیب درواقع نشان‌دهنده‌ی خورشید و نماد خیر و برکت است. چون ماهشهر یک شهر چند ملیتی است، این عروسک به نام‌های لیلی، لعبت، لیلیک و بیگک نیز نامیده می‌شود.

عروسک بوک:

عروسک بوک را کرمانج‌های استان خراسان می‌سازند. این عروسک لباس سنتی به تن دارد و روی لباسش سوزن‌دوزی شده است. در زمان‌های قدیم بوک را از یک تکه چوب و اضافه‌های پارچه می‌دوختند.

در خراسان جنوبی و سیستان و بلوچستان به عروسک دوتوک گفته می شود. در گذشته عروسکهای سنتی این مناطق نیز بی چهره بودند چرا که اعتقاد داشتند آفرینش کار خداست و اگر برای عروسک چشم و دهان و بینی کشیده شود به عروسک جان می‌دهند و اینگونه در کار خدا دخالت می‌کنند.

همانطور که گفته شد، عروسک‌های بی‌ چهره در ایران و سرتاسر دنیا از جایگاه خاصی برخوردارند. این جایگاه می‌تواند از اعتقادات مذهبی یا فرهنگی نشات بگیرد و یا بر پایه تاریخ و هنر بومی آن منطقه شکل گرفته باشد. به هرحال احیای عروسک‌های بدون چهره و عروسک های بومی می‌تواند به احیای هنر، فرهنگ و افسانه‌های یک منطقه کمک کند. آموزش در کارگاه های عروسک سازی و یا آموزش عروسک از طریق مردم بومی، از راه‌های احیای عروسکهای بومی هستند.