آشنایی با انواع دستبافته‌های عشایری مظهر هنر تجسمی ایران‌زمین

عشایر ایران به اقوام اصلی فارس، لر، کرد لک، ترک، ترکمن، بلوچ، عرب و براهویی تقسیم می‌شوند. دستبافته‌های عشایری مهم‌ترین هنر تجسمی ایشان است. اصالت این بافته‌ها متشکل از هویت زیباشناختی یعنی طرح، نقش و رنگ‌بندی و فن شناختی یعنی فنون بافت و رنگرزی است. بخش مهمی از چهره‌سازی و هویت بخشی دست بافته‌های ایل‌ها و عشایر مختلف کشور بر عهده فنون بافت است. دست بافته‌های عشایر دارای انواع متنوعی از فنون بافت است. مهم‌ترین عنصر در نظام بافندگی فن بافت است که اصلی‌ترین عامل در بافت یک دست و آفرینش طرح و نقش است. اگر می‌خواهید با انواع دستبافته‌های عشایری ایران‌زمین آشنا شوید با ما همراه باشید.

انواع دستبافته‌های عشایری

دستبافته‌های عشایری بر اساس فن و ساختار بافت عمدتاً به پرزدار، پودنما و تارنما تقسیم می‌شوند. از دست بافته‌های پرزدار می‌توان به قالی و خورجین، پودنماها به مفرش و گلیم، تارنماها به جاجیم و گیوه اشاره کرد.

قالی

قالی دستباف عشایری یکی از انواع قالی‌های دستباف ایرانی است که محبوبیت زیادی بین مردم سراسر دنیا پیدا کرده است.

این قالی‌ها هنر دست ایل‌های عشایر ایران هستند و نقش و نگارهای متنوعی دارند. عشایر ایرانی با استفاده از خلاقیتی که دارند قالی‌ها را می‌بافند و از هیچ نقشه قالبی استفاده نمی‌کنند. به همین جهت قالی‌های عشایری، در بین انواع دستبافته‌های عشایری جذابیت و زیبایی خارق‌العاد‌ه‌ای دارند. قالی عشایری یکی از قدیمی‌ترین قالی‌های دستباف ایرانی به شمار می‌رود. برخی از افراد بر این عقیده هستند که این قالی‌ها در واقع اولین قالی‌های بافته‌شده در ایران هستند. به همین جهت به قالی‌های عشایری لقب مادر قالی‌ها را داده‌اند. قالی‌های عشایری توسط ایل‌های عشایری که در نقاط مختلف کشور وجود دارند بافته می‌شوند. به‌طورکلی انواع قالی دستباف عشایری عبارت‌ از بختیاری، لری، افشاری، شاهسون و قشقایی هستند.

این قالی‌ها از کیفیت بالایی برخوردارند و نظر هر مشتری را به سمت خود جلب خواهند کرد. اهم ویژگی‌های قالی دستباف عشایری را می‌توان به ترتیب زیر برشمرد:

در طرح‌ها و نقش‌های متنوعی تولید و روانه بازار می‌شود.
قیمت این قالی‌ها نسبت به سایر قالی‌های دستباف گران‌تر است.
برای بافت قالی‌های عشایری از پشم طبیعی گوسفندان استفاده می‌شود به همین جهت کیفیت و دوام زیادی دارند.
طرح‌های قالی عشایری کاملاً خلاقانه و به‌صورت بداهه صورت می‌گیرد. لذا جذابیت و زیبایی خاصی دارند.

خورجین

یکی از انواع دستبافته‌های عشایری و یکی از وسایل ضروری زندگی عشایر خورجین است. خورجین بافته‌ای است که در اکثر مناطق روستایی با نقوش هندسی و ساده تولید می‌شود. مواد اولیه آن از پشم رنگی، نخ پنبه‌ای و موی بز است که موارد مصرفی نظیر حمل گندم، حمل غذای احشام و حمل‌ونقل پشت چهارپایان را دارد.

خورجین به‌صورت کیسه‌ای است که از وسط دو دهانه دارد، به‌نحوی‌که بر پشت الاغ یا اسب یا امروزه موتور و دوچرخه می‌اندازند که هر قسمت آن در یک‌طرف حیوان به‌طور مساوی آویزان می‌شود. خورجین را روستاییان ایلات و عشایر از نوع گلیم یا جاجیم و از جنس پشم یا پنبه می‌بافند. خورجین‌های صاف بافت برای ذخیره اشیا و حمل‌ونقل استفاده می‌شود. عموماً خورجین به‌صورت یک‌تکه و دراز بافته می‌شود و بافنده دقت می‌کند که قسمت‌های مختلف خارجی، میانی و پشتی را در ابعاد و جهت‌های صحیح ببافد. قسمت پایانی بافت به سمت مرکز تا می‌خورد و بخش‌های کناری به هم دوخته می‌شود.

انواع دستبافته‌های عشایری | مفرش

مفرش یا همان رختخواب‌پیچ عشایر یکی دیگر از دستبافته‌های عشایری است. مفرش بزرگ‌ترین محفظه عشایر است، این محفظه که طرح و ابعاد آن از روی صندوق‌های چوبی شهری برداشته شده، مصارفی نظیر همان صندوق‌ها، بلکه مافوق بر آن‌ها دارد.

به هنگام کوچ، مفرش از لوازم خانه و ظروف و رختخواب و غیره انباشته شده و هر جفت آن بر پشت حیوانی حمل می‌شد و در موقع اسکان در داخل چادر و یا خانه از مفرش با اثاثیه داخلی‌اش به‌عنوان تکیه‌گاهی جهت نشستن استفاده می‌شد. علاوه بر این مفرش بخشی از تزیین و دکور خانه‌ها هم به‌حساب می‌آمد. لازم به یادآوری است که مفرش باید به‌صورت زوجی بافته شود تا موقع حمل توسط حیوان بارکش به‌راحتی جابه‌جا شود. برای بافتن مفرش از پشم استفاده شده و بافت آن نیز به‌صورت گلیم‌باف است.

گلیم

بافت گلیم در اکثر مناطق عشایری ایران از قبیل بیجار، سنندج، شاهسون مغان، بختیاری شوشتر، قشقایی، افشار خوزستان، افشار آذربایجان، افشار کرمان و… رایج است. گلیم قشقایی یکی از طرح‌های بافت گلیم است که به دست ایل قشقایی بافته می‌شود. مهم‌ترین تولیدکننده گلیم قشقایی، دره شوری‌ها هستند. گلیم قشقایی در سال ۱۳۹۲ موفق شد نشان اصالت یونسکو را دریافت کند. این گلیم‌ها دارایی برش چاک‌دار بوده و گاه در آن‌ها از تارهای نخی و پشم طبیعی قهوه‌ای استفاده می‌شود. در بافت آن‌ها از رنگ‌های تند و روشن بیشتر از رنگ‌های تیره و سنگین سرمه‌ای، قهوه‌ای و یشمی استفاده می‌شود.

نمکدان

یکی دیگر از انواع دستبافته‌های عشایری نمکدان است. نمکدان بافته‌ای است که برای نگهداری و حمل‌ونقل نمک درشت یا ساییده شده از آن استفاده می‌نمایند. این وسیله جزئی از لوازم ضروری هر خانواده کوچ‌رو محسوب می‌شود. نیاز عشایر به نمک علاوه بر مصرف روزانه، برای حیواناتشان امری حیاتی است.

به‌علاوه انبار کردن بعضی از خوراکی‌ها، ازجمله گوشت و ماست برای فصل زمستان، نمک و نمکدان را به‌صورت ماده و محفظه‌ای مهم درآورده، به همین جهت نمکدان طوری طراحی شده تا حتی‌المقدور از ریخت‌وپاش آن جلوگیری شود. گلوگاهی که بر بدنه نمکدان بافته‌شده، باریک و به‌اندازه‌ای است که یک دست از آن عبور کرده و نمک را بیرون بیاورد. بافت نمکدان در دو طرح پرزدار و ترکیب قالی و گلیم است.

معمولاً قسمت پشت نمکدان با طرح ساده گلیم‌بافته می‌شود. طرح‌های مورداستفاده این نوع بافته ذهنی بوده و از طبیعت اطراف بافنده سرچشمه گرفته می‌شود. نمکدان‌های بافته‌شده از جنس پشم خودرنگ و دست‌ریس هنرمندان روستایی هستند که قدمت آن‌ها به 50 سال می‌رسد. امروزه عواملی مانند کار زیاد و کمبود وقت و همچنین کمبود نخ، موجب منسوخ شدن این هنر شده است.

جاجیم

یکی دیگر از دستبافته‌های عشایری جاجیم است. ازآنجاکه عشایر در گذشته برای پیچیدن رختخواب و به‌اصطلاح «جا» از این دست‌بافته استفاده می‌کرده‌اند، به آن «جاجمع» می‌گفته‌اند که به‌مرورزمان و برای راحتی تلفظ به آن جاجیم می‌گویند. جاجیم از ترکیب واژه‌ای ترکی مشتق شده که به معنی کوچک و خویشاوند است. این یک فن و یک شیوه تزیینی است که اغلب بر روی یک زمینه ساده متعادل یا بافت پودنما صورت می‌گیرد. جاجیم دست بافته‌ای پارچه‌ای، کم‌عرض و ضخیم است که با تارهای نازک پشمی تابیده‌شده و پود نازک بافته می‌شود. جاجیم معمولاً به‌صورت تارهای راه‌راه رنگی به‌موازات هم چله‌دوانی شده که در بستر آن با عبور پودهایی که در بین تارها مخفی می‌ماند نقوشی زیبا به‌صورت گل‌های لوزی و گاه بدون نقش ایجاد می‌کند.

انواع دستبافته‌های عشایری | گیوه

در گذشته کم بودن راه‌های ارتباطی و نوع معیشت مبتنی بر دامداری و کشاورزی و ضرورت تحرک فراوان در فصول سه‌گانه بهار و تابستان و پاییز پا افزاری را می‌طلبید که سبک، راحت، مقاوم، خنک و درعین‌حال ارزان باشد و خود عشایر و روستائیان با امکانات موجود در منطقه قادر به تولید آن باشند. گیوه یکی از پای‌پوش‌های قدیمی که روزگاری به‌خصوص در فصل تابستان مورداستفاده فراوان قرار می‌گرفت.

در سال‌های اخیر به سبب رواج کفش‌های چرمی و غیر چرمی و جایگزین شدن آن‌ها به‌جای پای‌افزارهای قدیمی در اکثر مناطق ایران رونق و اعتبار دیرین خود را از دست داده است. اکثر زنان و دختران در گذشته به بافت رویه گیوه آشنایی داشته‌اند.