پته دوزی چیست و نقوش آن چه معنایی دارد؟

انواع دوخت پته

پته دوزی از چند نوع دوخت تشکیل شده است که پس از اتمام مرحله رنگرزی و گرده‌برداری آغاز می‌شود. این دوخت‌ها شامل خط دوزی، آب دوزی، رودوزی و برگ دوزی می‌شوند. در ادامه به توضیح کوتاهی درباره این دوخت‌ها می‌پردازیم.

خط دوزی یا ساق دوزی

ساق دوزی یا به اصطلاح مردم بومی «خط دوزی» اولین مرحله از پته دوزی است. در این نوع دوخت تمام نقش و نگارها به صورت خطی دوخته می‌شوند. این دوخت شباهت زیادی به گلدوزی دارد و کسانی که این دوخت را انجام می‌دهند، به خوبی می‌توانند گلدوزی کنند.

در این دوخت باید توجه داشت که با توجه به رنگ شال مورد نظر، رنگ نخ شما نیز تغییر می‌کند.

از نخ مشکی برای خط دوزی شال نارنجی و شتری استفاده می‌شود، از نخ مشکی و نارنجی برای خط دوزی شال سبز، از نخ نارنجی برای خط دوزی شال سفید و سرمه‌ای. خط دوزی شال قرمز نیز با نخ مشکی انجام می‌شود که گاهی به جای آن از نارنجی و سفید استفاده می‌کنند. برای شال فیروزه‌ای نیز بیشتر اوقات نخ مشکی و گاهی اوقات نخ‌های نارنجی و قرمز و سفید را به کار می‌برند.

 آب‌‌‌‌‌دوزی یا پتک دوزی

آب‌دوزی بعد از ساق‌دوزی انجام می‌شود و در واقع می‌توان از آن به عنوان رنگ‌آمیزی نام برد. در آب‌دوزی طرح‌ها و نقش‌های مختلفی به کار می‌رود. به عنوان مثال می‌توان به طرح سروری، طرح درختی، ترنج، چهاربته، بازوبندی، شاخ گوزن، کاج، پرنده، بته بادامی، بته جقه، طوماری، سروچه، مربع، مستطیل، مثلث، انواع خط‌ها و گل‌ها اشاره کرد.

متن دوزی یا رودوزی (پردوزی)

در این مرحله فواصل خالی بین پتک‌ها با رنگ‌های سبز تیره، آبی تیره، سرمه‌ای و… پر می‌شود. متن‌دوزی نیز مانند ساق‌دوزی از بخیه‌هایی که به صورت مستقیم دوخته می‌شوند و وسط آنها گره‌های کوچکی وجود دارد، تشکیل شده است.

برگ دوزی یا سای ه‌دوزی یا سرخس‌دوزی

برگ دوزی آخرین مرحله از پته دوزی است. این مرحله ظریف‌ترین مرحله نیز به شمار می‌رود. برگ‌دوزی یا سرخس‌دوزی معمولا به پنج روش انجام می‌شود اما در هرصورت این مرحله شامل بخیه‌های شویدی بلند و کوتاه و مورب است. 

برگ‌دوزی در پته‌های با رنگ تیره از نخ‌های زرد، سفید و سبز روشن استفاده می‌شود و برای پته‌های با رنگ روشن معمولا از رنگ‌های مشکی، سبز تیره، لاکی و سورمه‌ای.

طرحی از اصالت و زیبایی

 پته‌دوزی سراسر نقش‌ها و طرح‌های اصیل و ایرانی است. طرح‌هایی همچون اسلیمی، ختائی، نقش پرنده، شمسه، پیچک، سروی، افشان، چهاربته، گلهای شاه عباسی، اناری و سروچه. این طرح‌ها به عنوان یکی قدرتمندترین زبان‌های فرهنگی کشور ما هستند.

در مجموع طرح‌های پته‌دوزی را به چهار دسته اصلی تقسیم می‌کنند:

 نقوش گیاهی، نقوش هندسی یا انتزاعی، نقوش کتیبه‌ای و نقوش پرندگان

نقوش گیاهی:

بته و گل، پرکاربردترین نقوش به کار رفته در پته‌های کرمانی هستند. از همین رو می‌توان مردمان خطه کرمان را عاشقان گل و گیاه دانست، چرا که در تمام هنرهایشان ردی از گل و گیاه به جا گذاشته‌اند.

نقوش گیاهی را می‌توان در تمام هنرهای اقوام مختلف ایران مشاهده کرد، به خصوص نقش گل و بته که از پرکاربردترین نقوش گیاهی ایرانی به شمار می‌رود.

گل‌های زیادی در پته کرمان به کار می‌رود اما در بین آنها نقش گل شاه‌عباسی که جلوه‌ای از گل اساطیری نیلوفرآبی است، حضور پررنگ‌تری دارد. دیگر نقوش گیاهی را می‌توان به شرح زیر نام برد.

نقش درختی:

طرح درختی معمولا شامل درخت زندگی و یا درخت سرو می‌باشد که از سرو غالبا برای سجاده و پرده استفاده می‌کنند. سروهای پته تا اواخر قرن پنجم هجری به صورت راست قامت بودند و بعد از آن شکل خمیده به خود گرفتند. سرو در نگاره‌های تخت جمشید به عنوان یگانه درخت بوده است اما کم کم جایگاهش را از دست می‌دهد و به نگاره‌ای زینتی تبدیل می‌شود تا اینکه در دوره صفویه از سرو به عنوان نماد فرمان روایی و قدرت مطلق استفاده می‌کنند. (برای خرید پته با طرح درخت زندگی کلیک کنید.)

نقش بته بادامی:

گفته می‌شود طرح بته بادامی همان طرح سرو است. سروی که قامتش کمی خمیده شده و بدون تزیینات اضافه، پشت سر هم ردیف می‌شوند. 

پته قهر و آشتی:

دو بته را تصور کنید که پشت به هم قرار گرفته‌اند و مابین آنها، نقش دیگری همچون گلدان، زنبق یا برگی شکسته قرار دارد.

گل و گلدان:

همه ما گل را نماد زیبایی و لطافت می‌دانیم اما در هنر، گل‌های نیلوفر آبی و آفتابگردان از جایگاه به خصوصی برخوردارند. اما در هنر پته دوزی کرمان معمولا از گل‌هایی استفاده می‌شود که در آن منطقه می‌رویند. گل‌هایی همچون میخک، لاله‌عباسی، زنبق و…

بته مادر و بچه:

دو بته که یکی بزرگ است و دیگری کوچک. هر دو در کنار هم قرار دارند و یا بته بزرگ‌تر بته کوچک‌تر را در آغوش گرفته.

نقوش هندسی یا انتزاعی:

نقوش هندسی شامل نقش‌های مختلفی هستند. 

نقوش بازوبندی:

این نقوش یادآور بازوبندهایی هستند که ایرانیان در گذشته به پهلوانان هدیه می‌کردند.

طرح ترنج:

طرح ترنج یادگاری از استخرها و برکه‌های باغ‌های ایرانی است و در بسیاری از نقاط ایران آن را به نام «حوض» می‌شناسند.

نقوش کتیبه‌ای:

از نقش‌های پرکاربرد کتیبه‌ای در پته می‌توان به نقش محراب اشاره کرد. این نقش‌ها که ریشه در آیین مهر دارند، غالبا همراه با طرح درخت زندگی برای تزیین جانماز به کار می‌روند.

نقوش پرندگان:

پرندگانی همچون بلبل، طوطی و طاووس از پرندگان پرکاربرد در این نقوش هستند و معمولا در دو طرف درخت زندگی دوخته می‌شوند.

به طور کلی، نقوشی که بر پته‌‌ها دوخته می‌شوند نمادی از عشق آمیخته با آموزه‌های دینی و آرمان‌های انسانی هستند. این نقوش با توجه به مناطق مختلف، ممکن است تفاوت‌هایی داشته باشند.

کاربردهای پته از گذشته تا به امروز…

 روستاتیش یک پلتفرم فروش و توسعه محصولات روستایی است با هدف توانمند سازی زنان روستایی. روساتیش از انواع پته‌ها و تابلوهای خاص پته با نقوش زیبا برخوردار است که هرکدام از آنها داستانی را به همراه خودحمل می‌کند. روستاتیش یک کارآفرینی اجتماعی است که شما هم با هر خرید خود در پروژه‌های توسعه روستایی شریک می‌شوید. 

در زمان‌های قدیم، هنگامی که طبقه اشراف قرار بود عروس یا دامادی را به حمام ببرند، از بقچه و سوزنی استفاده می‌کردند که منقش به پته‌دوزی بود.

از طرفی، در کرمان به خاطر شرایط آب و هوایی، پرده‌‌های پته‌دوزی شده جلوی پنجره و ورودی‌های خانه نصب می‌شدند که از نفوذ سرمای شب به داخل خانه جلوگیری کنند.

در قدیم همچنین از پته‌ها برای زیر سماور، روی مجسمه یا سینی، رومیزی، سفره عقد، سفره هفت‌سین، سفره مجلس عزا و جانماز استفاده می‌کردند.

اما امروزه پته‌ها بیشتر کاربرد تزئینی دارند و در تزئین بیش از سی نوع صنایع دستی حتی لباس مثل مانتو و کیف هم به کار می‌روند.

ضرب المثل مربوط به پته

عاقبت پته‌اش روی آب افتاد!

حتما ضرب المثل «پته‌اش را روی آب می‌اندازم» یا «پته‌اش روی آب افتاد» را شنیده‌اید. این ضرب المثل هنگامی به کار می‌رود که رازی افشا شود. اما آیا چیزی درباره این ضرب المثل می‌دانید؟

در زمان‌های قدیم وقتی می‌خواستند مرغوبیت یک پته را تایید کنند، آن را داخل آب می‌انداختند. اگر پته رنگ پس می‌داد، مشخص بود که جنس مرغوبی ندارد و در آن از نخ خوبی استفاده نشده. به همین خاطر وقتی صحت حرف‌های کسی به اثبات می‌رسد می‌گویند «پته‌اش روی آب افتاد»