با انواع حصیر آشنا شوید

حصیر بافی، هنر اصیل مردمان جنوب

یکی از صنایع دستی و هنرهای بومی و روستایی ایران، حصیربافی است. این هنر روستایی از زمان‌های گذشته تا به الان در کشورهای متفاوت جهان، خصوصا آفریقا، کشورهای جنوب شرق آسیا مانند اندونزی، تایلند و ایران مرسوم است. این هنر بومی به صورت فعالیت خانگی در خیلی از نقاط کشور به ویژه مناطق جنوبی و شمالی ایران مرسوم است. زنان و مردان برای پر کردن اوقات فراغت و تامین منابع مالی خود در جهت گذراندن مخارج زندگی محصولات حصیری که بسیار کاربردی است و ظاهری زیبا دارد را به روش های مختلف و گوناگون تولید می کنند و در نهایت به فروش می رسانند، مانند:سینی کپوبافی، زنبیل کپوبافی و حصیری، گلدان حصیری، سبد حصیری و …

حصیر بافی چیست؟

به درهم تنیدن و پیچاندن رشته‌های گیاهی و بافتن در شکل‌های گوناگون، به روش‌های ساده و طرح ‌دار به کمک دست و پا را حصیربافی می‌گویند.

از حصیربافی برای درست کردن ظروف (سبد، زنبیل و غیره)، کلاه، زیلو، پرده و … استفاده می‌کنند که هر یک بیشتر در منطقه خاصی از ایران تولید می‌شود. تولید و بهره‌گیری از این محصولات در نقاط شمالی و جنوبی کشور به دلیل دسترسی راحتتر به مواد اولیه نظیر نی، نخل، داز و… و سازگاری با شرایط اقلیمی است که هرکدام برای یک سبک حصیربافی کاربرد دارد. 

ارزان بودن مواد اولیه و فراوانی آن دلیل رونق این هنر روستایی است که آن را تبدیل به یکی از صنایع دستی محبوب شمال و جنوب ایران کرده است. امروزه قسمتی از این کالاهای زیبا به عنوان اشیای کاربردی و تزئینی در زندگی شهری مورد استفاده قرار می‌گیرد، خصوصا در این چند سال در دکور خانه‌های مدرن بسیار از آن الهام می‌گیرند.

 

انواع دسته‌بندی حصیربافی

حصیربافی در دسته بافتنی‌های است که با قسمتهای مختلف گیاه  بافته می‌شود و به همین دلیل با حجم کم و به صورت صاف دیده می‌شوند.  در حصیر‌بافی برای ایجاد یک نقش و طرح باید به چگونگی نوع بافتن آن دقت شود، برای ایجاد یک طرح باید توجه داشته باشید که رشته های بافندگی را چگونه به هم می‌بافند. در حصیربافی رنگ آثار نیز بستگی به رنگ طبیعی مواد اولیه‌ی آن‌ها دارد اگر چه در مواردی برخی از رشته‌ها را رنگ ‌آمیزی کرده و به کار می ‌برند. 

نکته: توجه داشته باشید این هنر بومی و روستایی زیبا، با توجه به مواد اولیه و نوع حصیری که به کار می‌برند و نوع رنگ و شیوه بافت اسامی آن‌ها متفاوت است که عبارتند از: 

 

بامبو بافی چیست؟

بامبوبافي یا حصیربافی با نی خیزران جزو صنايع دستي و هنر بومی و روستایی در استان گيلان است كه با نی خیزران بافته می‌شود.  بامبوبافی یکی از قدیمی‌ترین صنایع دستی در این استان است، به گونه‌ای که تقریبا یکصد سال قبل با کاشتن چای در گیلان شروع شد. از مهمترين مراکز توليد این محصول می‌توان به لاهیجان به ويژه منطقه ليالستان اشاره کرد. گیاه بامبو در مناطق بسیار مرطوب همانند مرداب ها و اطراف رودخانه‌های رشت و لاهیجان می‌روید و رشد می‌کند و محصولات آن هم جنبه تزييني و هم كاربردي دارد.

بامبو در زبان فارسی به نی خیزران معروف است، این گیاه در دامنه كوه‌ها و تپه‌هایی كه دارای رطوبت ۶۵ تا ۹۰ درصد باشد رشد می‌کند و كشت می‌شود. 

نکته: تعیین كننده كیفیت و مرغوبیت بامبو مقدار رطوبت، حرارت موجود در منطقه و نوع خاك بوده و هرچقدر اندازه رطوبت و حرارت زیادتر باشد، كیفیت محصول نیز بهتر خواهد بود.

مرواربافی چیست؟ 

مرواربافي جزو صنايع دستي است که در مدت چند سال گذشته در استان گیلان رایج شده است. این هنر روستایی به وسیله نوعی چوب ترکه‌ای به نام مروار تهیه می شود که از اطراف تهران، سولقان،کرج ، بهارِ همدان ، مراغه و ملاير جمع آوری می‌شود.
البته نکته‌ای که وجود دارد این است که در مناطق دیگر هم می‌توان این نوع چوب را فراهم کرد و حتی این امکان در منطقه جنوبی کشور نیز وجود دارد که این نوع چوب تولید شود. بافندگان مروار بعد از فراهم کردن ترکه از مناطی که گفته شد آن‌ها را در انبار ذخیره می کنند و در طول کار زوائد آن را می‌گیرند و سپس از طول ترکه‌‌ها را به سه یا چهار قسمت تقسیم می‌کنند. بافندگان بعد از همه‌ی این کارها ترکه‌هایی که تقسیم کرده بودند را در در پاتیل‌های مخصوصی با آب می‌جوشانند و پس از جوشاندن لایه رویی آن را می‌گیرند و برای بافتن ابتدا اجازه می‌دهند که به خوبی خشک شوند و پس از خشک شدن جهت بافتن از آنها استفاده مي‌کنند.
مروار ویژگی‌های خاصی نیز دارد. رنگ مروار زرد است و زمانی که روغن جلا مي‌خورد به رنگ طلايي در مي‌آيد. لازم به ذکر است که نوع نامرغوب آن بيشتر به رنگ‌های سياه و سبز است.‍ بافندگان پس از بافتن مروار آن را حدود 48 ساعت در برابر نور خورشید قرار می‌دهند تا در اثر برخورد نور خورشید به ترکه‌های مروار، رنگ ترکه‌ها روشن‌تر شود و به رنگ طلایی در آید.

کپوبافی چیست؟

کپوبافی جزو صنایع دستی و هنرهای روستایی و بومی منطقه خوزستان هست که از گذشته تا الان در نواحی شمالی “دزفول” رایج بوده و همچنان با شور و خلاقیت خاص خود، هنرمندان روستایی آن را بافته و به بازار عرضه می‌کنند.
کپوبافی از بافته‌های حصیری است که برای بافتن آن به كرتك و برگ درختان نخل‌ خرما نیاز است.
کپوبافی ‌از سالیان طولانی بیشتر در دهستان “شهیون” در شمال دزفول رایج بوده است. روستای “پامنار” از توابع این دهستان، از گذشته با داشتن نخلستان‌های زیاد مركز مهمی برای تهیه مواد اولیه آن بوده است. گرچه در حال حاضر به‌دلیل نیاز بیشتر کپوبافان، قسمت زیادی از برگ‌های خرما از بندرعباس و بوشهر فراهم می‌شود.
كپوبافان در زمینه‌های گوناگون –به‌ویژه ظروف تزیینی و سنتی- با استفاده از رنگ‌ها و طرح‌های سنتی از گذشته، محصولات زیادی تولید می‌کرده‌اند. می‌توان از مدل‌های مختلف به اشكال مسطح، بیضی و دایره‌ای با كاربردهای مختلف،از جمله گلدان، جا دستمالی، زیر بشقابی، میوه خوری، زنبیل، جابرنجی، جاحبوباتی، سینی و کاسه اشاره کرد.

کپو محصولی از کرتک

ک‍پ‍و، ب‍‍ا پ‍ی‍چش‌ س‍‍اق‍ه‌‌های م‍رک‍ز‌ی‌ و ج‍و‌ان‌ برگ ن‍خ‍ل‌ ب‍ه‌ دور س‍‍اق‍ه‌‌های ک‍رت‍ک‌ بافته می‌شود.
از کرتک برای مغز ردیف‌های بافته شده در کپو استفاده می‌شود. در واقع برگ درخت خرما به دور یک یا دسته‌ای از کرتک‌هایی که کنار هم قرار گرفته‌اند تابیده و پیچیده می‌شود.
کرتک گباه علفی هرز است با ساقه بلند شبیه گندم و جو و مثل نی دارای بند است. این گیاه در کنار رودهای کوچک و چشمه‌ها رشد می‌کند و دارای استحکام کششی به مراتب بیشتری نسبت به ساقه گندم یا جو است. کرتک ظاهرن خوراک هیچ حیوانی نیست و دچار آفت هم نمی‌شود و این خود از نقاط قوت محصول به شمار می‌آید.

کپو عجین با زندگی

در سال‌های اخیر بافنده های کپو برای نقش و تنوع دادن به بافت از کاموهای رنگی نیز استفاده می‌کنند اما به صورت اصیل کپوبافی با برگهای سبز و کرمی خرما بافته می‌شد.
طرح هایی که بیشتر در کپو استفاده می‌کنند عبار اند از: لوزی، نیم لوزی، سه پر، چهار پر، پنج پر و ستاره‌ای است که این طرح ها بیشتر از نقوش آجری یا خشت‌های قدیمی دزفول برگرفته شده است و به این دلیل به آن کپو آجربافت نیز گفته می‌شود.

این نوع حصیربافی، برای مردمان این منطقه تنها هنر و ذوق نیست، بلكه با زندگی و فرهنگشان عجین شده است و محل مناسبی برای امرار معاش زنان زحمت‌كشی است كه ‌در كنار كار طاقت‌فرسای روزانه به تهیه آن می‌پردازند آن را همانند ارثی گرانبها نگهداری کرده‌اند.

ابزار و وسایل هنر حصیربافی 

حصیربافی وسایل و ابزار خاص خود را دارد که می‌توان به انواع چاقو، درفش، قیچی، سوزن و ظرف آب (برای خیساندن رشته‌ها) اشاره کرد. برگ درختانی همانند برگ و ساقه‌ی انواع نی، نخل، ترکه و شاخه‌‌های نازک درختانی همانند ساقه‌ی گندم، بید، برنج ، نخ و انواع رنگزاها، مواد و مصالح هنر می‌روند. کاربرد این ابزار عبارتند از:


قیچی: از قیچی تیز با لبه‌های باریک برای بریدن چوب‌ ها استفاده می‌شود.


درفش: برای زمانی‌که می‌خواهند ترکه‌‌های اضافی را در بافت قرار دهید به کار می‌رود. درفش تیز ترکه‌‌ها را می‌‌شکند اما شما می‌توان از آن به دلیل تیز بودنش برای ایجاد کردن سوراخ در تخته ‌‌های سه لایی استفاده کرد.


چاقو: برای بریدن شاخه‌های ضخیم از چاقو استفاده می‌‌شود.


خط‌کش متری و نواری


چسب: برای محکم کردن و چسباندن تکه‌های اضافی چوب


گاز یا چراغ الکلی: برای سوزاندن پُرزها


درفش با نوک پهن: برای زمانی که می‌خواهند به دلیل اشتباه بافت را باز کنند.

روش تولید حصیربافی چگونه است؟

 

اصول روش حصیر بافی این هنر بومی و روستایی زیبا ، برپایه در هم بافتن رشته‌‌های تهیه شده از برگ، ساقه و شاخه‌ های نازک برخی از گیاهان هست. تار و پود شکل دهنده‌ی آثار بافتنی همان رشته‌‌هایی هستند که هنگام بافت انعطاف‌پذیر بوده و به راحتی بافته می‌شوند.
آثار هنری حصیربافی به دو صورت بافته می‌شوند که عبارت‌اند از: مشبک و پیچشی. در روش بافتنی مشبک هنگام بافتن رشته‌ ها شبکه و روزنه ‌هایی به نسبت منظم و هندسی در محصول ایجاد می‌شود (مانند انواع حصیر و بامبو)؛ اما در روش پیچشی یا مارپیچ، ابتدا رشته‌ هایی به شکل طناب یا نوار بافته شده و سپس آن‌ ها را به صورت مارپیچ کنار یکدیگر پیچیده و به هم متصل می‌کنند تا شی‌ء نهایی حاصل شود.
مثلا برای تولید پرده حصیری تعدادی نی‌‌های باریک نازک مرداب را یک اندازه کرده و در کنار هم به صورت موازی قرار می‌دهند و سپس به وسیله‌‌ی نخ در فاصله زمانی مشخص آن ‌ها را به یکدیگر متصل می‌کنند. این نوع حصیر ها را معمولا با پارچه ای نخی به صورتی که 3 تا 5 سانتی متر از حاشیه‌های کناری حصیر را بپوشاند می‌دوزند.

کاربرد انواع بافته های حصیری

از حصیر بافی بسته به نوع بافت (تار و پودی و ساده) به عنوان سفره یا زیرانداز استفاده می‌کنند. مثل سفره بلوچی

از حصیر بافی مدل جناقی یا گیس باف در درست کردن انواع سبد و زنبیل استفاده می کنند. مثل سبدهای بی بی

از حصیر بافی مدل دایره ای یا شعاعی در بافتن زیر قوری و کلاه حصیری استفاده می شود. 

از حصیربافی مدل مارپیچی یا مغزی دار که عموما به آن کپوبافی می گویند در ساختن لوازم مستحکم تر مثل ظرف برنج و سینی استفاده می‌کنند.

 

تفاوت‌ها

تولید حصیر با دست در نواحی گوناگون ایران بسته به مدل مواد خامی که در دسترس دارند با یکدیگر متفاوت است. برای مثال  در نواحی جنوبی کشور از الیاف نخل خرما و در نواحی شمالی کشور از ساقه‌ های برنج و گندم و نی خیزران استفاده می‌شود. از سوی دیگر نوع کاربری لوازم تولیدی بسته به نیاز اهالی آن منطقه از نظر شکل و اندازه تفاوت دارند. در استان اصفهان، حصیربافی در مناطق بیابانی و خشک مانند خور و بیابانک و نایین انجام می‌شود و مواد خام مورد استفاده الیاف نخل خرما است ولی در شهرستان نجف‌آباد برای بافت سبدهای حصیری از ترکه‌های نرم درختان یک ساله یا دو ساله استفاده می‌شود، سبدهای ساخته شده در نجف آباد، لوده نام دارد و کاربرد آن‌ها در حمل محصولات باغی و میوه است. در قصرشیرین برای حصیربافی از شاخه‌های جوان پاجوش درخت خرما استفاده می‌شود که به آن « فَسیل» گفته می‌شود.

مراحل تولید حصیربافی به روش بافت مشبک

مواد اولیه عباران از : برگ نخل، ساقه‌ی نی، ساقه‌های گندم و برنج یا ترکه‌ های نازک بید
در زمانی که از ساقه‌های نی استفاده می‌کنند، ساقه‌ها را پس از خیساند بریده و به صورت نوارهای باریکی در می‌آورند.
رشته‌ ها را همانند تار و پود از زیر و روی همدیگر به روشهای متفاوت می‌گذرانند تا شی‌ء مورد نظر با طرح ‌ها و نقش‌های مشبک ایجاد شود.

 

مراحل تولید حصیربافی به روش بافت پیچشی (مارپیچی)

مواد اولیه عبارت اند از : برگ نخل، ساقه‌‌ی نی، گندم و برنج و ترکه‌های نازک بید 

چند رشته را به صورت نوار بافته یا به دور همدیگر همانند طناب می‌‌پیچند.

طناب یا نوار حاصل را متناسب با شکل ظاهری شی‌ء مورد نظر از مرکز دایره به صورت مارپیچ کنار همدیگر متصل می‌کنند.

در صورتی که برخی از رشته‌ها را رنگ‌آمیزی کنند می‌توان آثار رنگارنگ نیز به وجود آورد. همچنین گاهی با دوختن برخی از آرایه‌ها از جمله نخ‌های رنگی بر این‌گونه آثار، آن‌ها را تزئین می‌کنند.     

    دیدگاهتان را بنویسید

    نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد.

    منو دسته بندی

    Cart

    سبد خرید خالی است.