همه چیز در رابطه با هنر سوزن دوزی بلوچی و هویت فرهنگی آن

تاریخچه سوزن دوزی بلوچی

سوزن دوزی بلوچ یکی از زیباترین هنرها ی فرهنگی ایرانی است که در میان مردمان بلوچستان کاربرد بسیاری دارد، اما متاسفانه در رابطه با تاریخچه هنر سوچن دوزی تاریخچه دقیقی در دسترس نمی‌باشد اما بررسی‌ها نشان می‌دهند که این هنر اولین بار در توسط قوم ایلخانی و در اوایل اسلام رواج پیدا کرده است.

هنر سوزن دوزی در بین زنان بلوچ از محبوبیت بالایی برخوردار است و مردم بلوچستان در اصل این هنر را نشان دهنده هویت و سنت اصیل خود می‌دانند. این روش رودوزی لباس در بلوچستان پرکاربرد‌ترین روش برای تزئین لباس‌ها بخصوص لباس‌های ساده و محلی می‌باشد؛ پیراهن زنانه در قوم بلوچ با استفاده از هنر سوزن دوزی در چهار بخش از لباس استفاده می‌شود که این بخش‌ها شامل سر آستین ها، پیش سینه لباس و قسمت پایینی پیش سینه که بصورت عمودی تا پایین لباس دوخته می‌شود و همچنین جیب‌ها می‌شود (این قسمت‌ها در سوزن دوزی مربوط به لباس زنان بلوچ هست و در لباس‌های که دارای شلوار هستند قسمت پایین شلوار را نیز سوزن دوزی می‌کنند.)

هنرزیبای سوزن دوزی بلوچ یکی از اصیل‌ترین فرهنگ‌های ایرانی در زمینه رودوزی است که آثار مشابه این هنر را محققین در سنگ نگاره و سفال‌های قبل از اسلام یافته اند، این آمار نشان دهنده پیشینه غنی سوزن دوزی می‌باشد.

سوزن دوزی بلوچی چه نوع دوختی است؟

همانطور که گفتیم سوزن یا سوچن دوزی یکی از رایج و اصیل‌ترین هنرهای رودوزی در صنایع دستی ایرانی است، آراستن پارچه با استفاده از اشکال هندسی منظمی که برگرفته از عناصر طبیعی هستند اصلی‌ترین ویژگی سوزن دوزی است که سبب محبوبیت آن گردیده. اما در رابطه با دوخت سوزن دوزی بلوچی میتوان گفت که نوع دوخت در هر منطقه از استان سیستان و بلوچستان تفاوت‌هایی با یکدیگر دارند و در هر منطقه برای نوع دوخت نام مخصوصی انتخاب شده است.

بطور کلی دو نوع دوخت در بین مردم بلوچستان بسیار مرسوم است که این دوخت‌ها با نام‌های بلوچی دوزی و خامه دوزی بلوچی شناخته شده اند.

نقش و جایگاه سوزن دوزی در میان مردم بلوچ

لباس‌های سنتی بلوچستان در میان مردم بلوچ به عنوان هنجاری است معین که همگی از آن پیروی می‌کنند، بنابراین می‌توان سوزن دوزی در لباس‌های سنتی را بخشی از فرهنگ مردم این استان دانست، وجود نمادهای دوخته شده در لباس‌های سنتی را می‌توان تعلق قومی دانست. زنان بلوچ سوزن دوزی را بخشی از تمدن و سنت می‌دانند که نشان دهنده سند و موجودیت زنان بلوچستان است.
جالب است که بدانید هنر سوزندوزی در بین مردمان بلوچ پاکستان، افغانستان و ترکمنستان نیز رواج دارد.

ابزار کار در سوزن دوزی
سوزن دوزی هنری است که در آن هنرمند می‌تواند با داشتن مهارت کافی تنها با چندابزار ساده شروع به خلق یک اثر هنری نماید و یکی از برجسته‌ترین هنرهای صنایع دستی ایرانی را به نمایش بگذارد.

ابزار کار در این صنعت عبارت‌اند از:

۱- سوزن
۲- انگشتانه
3- قیچی

در این کار سوزن یا سوچن (در زبان بلوچی به سوزن سیچن یا سوچن می‌گویند) اصلی‌ترین ابزار است، اندازه سوزن می‌تواند بسته به نوع دوخت و پارچه مورد نظر تغییر کند. و دررابطه با ابزار کار که همان انگشتانه و قیچی هستند هم نیاز به توضیح خاصی نیست و همه ما کاربرد این دو را به خوبی می‌دانیم!

مواد اولیه مورد نیاز در سوزن دوزی:

در رابطه با سوزن دوزی باید بدانید که نخ و پارچه اصلی‌ترین مواد اولیه‌ای هستند که مورد نیاز اند. نکته مهمی که در رابطه با مواد اولیه سوزن دوزی وجود دارد این است که در این هنر رنگ‌ها دارای محدودیت هستند و شما تنها مجاز به استفاده از شش رنگ می‌باشید، استفاده از این رنگ‌ها دارای ترتیب و قوانین خاصی است که هنرمند باید این ترتیب را رعایت نماید.

رنگ‌های مورد استفاده عبارت‌اند از: جگری تیره، سرخ، نارنجی، سیاه، سفید، سبز و آبی. رنگ نخ‌ها سوچن دوزی نیز به صورت زیر می‌باشد:

۱-نخ هفت رنگ (این نوع نخ در اصل شامل ۶ رنگ می‌باشد)
۲-نخ دو رنگ (نخ قهوه‌ای و قرمز)
۳-استفاده از نخ تک رنگ (سفید، مشکی یا قهوه ای)

نخ‌های مورد استفاده در این هنر معمولا نخ‌های ابریشم هستند، زیرا این نخ‌ها مرغوب‌تر می‌باشند و به نقش دوخت جلوه‌ی بیشتری می‌دهند، زنان بلوچی برای تهیه نخ‌های سوزن دوزی معمولا از نخ‌های تولیدی کشور پاکستان استفاده می‌نمایند؛ همچنین در رابطه با پارچه انتخاب شده برای سوزن دوزی بلوچی باید بدانید که پارچه باید دو ویژگی داشته باشد۱)پارچه انتخابی باید دارای تار و پودی مشخص و معین باشد که اصطلاحا به این پارچه‌ها شش تاری می‌گویند. ۲)تار و پود پارچه باید دارای نظم و به صورت راست باشد.

ابزار کار در این صنعت عبارت‌اند از:

۱- سوزن
۲- انگشتانه
3- قیچی

مواد اولیه مورد نیاز در سوزن دوزی:

ترکیب رنگ در سوزن دوزی

رنگ‌ها در سوزن دوزی بلوچی محدود به ۶ رنگ هستند، اما این ۶ رنگ در بین زنان بلوچ معروف به هفت رنگ می‌باشند! و به دوختی که شامل این ۶ رنگ باشد دوخته هفت رنگ می‌گویند.
این شش رنگ که پیش‌تر به معرفی آن‌ها پرداختیم اساس بلوچ دوزی را تشکیل می‌دهند، اما در اکثر دوخت‌ها تقریبا ۸۰ درصد از دوخت را در طرح‌ها رنگ قرمز تشکیل می‌دهد. استفاده از هر رنگ قانون خاص خود را دارد اما می‌توان از رنگ مورد نظر در درجه‌های متفاوت و دلخواه نیز استفاده نمود.

نحوه انجام کار سوزن دوزی

برای شروع کار ابتدا پارچه مورد نظر را به اندازه و مدل دلخواه برش می‌زنند تا بتوان طرح اصلی و کلی را روی پارچه اجرا نمود، بعد از مشخص شدن طرح اصلی هر زن یک رنگ را روی لباس سوزن دوزی می‌کند، اغلب سطح کار با بخیه‌های رنگین دوخته می‌شود (از این کار برای پر کردن فواصل ایجاد شده در طرح اصلی استفاده می‌کنند) اما نحوه دوخت همه سوزن دوزی‌های بلوچی به این صورت نمی‌باشد، بطور کلی نحوه انجام کار سوزن دوزی بلوچی بسته به هر منطقه می‌تواند متفاوت باشد.
در نوع گروهی سوزن دوزی نیز هر هنرمند ممکن است یک قطعه از پارچه را انتخاب و بدوزد و یا اینکه هر نفر وظیفه دوختن یک طرح را بر عهده بگیرند.
برای دوخت یک لباس سوزن دوزی شده چه مدت زمان نیاز است؟

با توجه به اینکه سوزن دوزی هنری است که انجام آن باید با دقت بالا و با استفاده از دست انجام شود نمی‌توان انتظار این را داشت که در مدتی کوتاه این کار صورت بگیرد، و برای داشتن یک لباس سوزن دوزی شده مدت زمان نسبتا زیادی نیاز است؛ البته که این مدت زمان بسته به نوع طرح انتخابی، نوع نخ، پارچه و میزان مهارتی که شخص سوزن دوز دارد متفاوت است اما بدون شک اگر تولید بصورت گروهی انجام شود قطعا در زمانی نسبتا کوتاه می‌توان یک لباس را سوزن دوزی کرد.

انواع کار در سوزن دوزی بلوچی

در سوزن دوزی بلوچی دوخت معمولا به دو صورت انجام می‌شود، این دوخت می‌تواند شامل دوخت پرکار یا دوخت خرد کار باشد. دوخت‌های پرکار به نوعی از سوزن دوزی گفته می‌شود که کار از ظرافت بالایی برخوردار است و اصولا این نوع دوخت‌ها بسیار زمان بر هستند و زحمت زیادی دارند، زیرا نقوش در طرح‌های پرکار بسیار ریز و ظریف هستند؛ در مقابل طرح و دوخت‌های خرد به دوختی گفته می‌شود که طوزن دوز برای انجام آن‌ها زمان کمتری را صرف می‌کند زیرا در این طرح‌ها از نقش‌های بزرگ و بسیار کم کار استفاده می‌شود. لباس‌ها و مواردی که دارای دوخت‌های پرکار هستند قاعدتا قیمت بسیار بالاتری را نیز دارند.

کاربرد سوزن دوزی بلوچی

بطور کلی می‌دانیم که از سوزن دورزی بلوچی برای تزئیین انواع محصولات هنری که پارچه‌ای هستند در بلوچستان استفاده می‌گردد، اما بدون شک اصلی‌ترین کاربرد سوزن دوزی بلوچی که از گذشته تا کنون رواج داشته است تزئین لباس‌های زنان بلوچ بخصوص لباس‌های سنتی می‌باشد، علاوه بر این از این دوخت برای آراستن سفره‌های پارچه ای، پرده، سجاده و کوسن‌ها نیز استفاده می‌شود. جالب است بدانید امروزه در دوخت برخی از مانتو‌های رسمی و کلاسیک و حتی برخی از کیف‌ها نیز از تکه‌های سوزن دوزی استفاده می‌شود.

انواع نقش‌ها در سوچن دوزی

مهم‌ترین و چشمگیر‌ترین ویژگی که در سوزن دوزی بلوچی وجود دارد همین نقش و نگارها است، این نقش‌ها در واقع حکم سندی را دارند که می‌توانند نشان دهنده هویت ملی باشند که به نسل‌های آینده انتقال پیدا می‌کنند. کلیت این نقش‌ها در تمامی تزئین‌های انجام شده یکی است اما زنان بلوچ می‌توانند بر اساس سلیقه و تجربه خود در این نقش‌ها تغییراتی را نیز ایجاد کنند.

انواع نقش‌های موجود در سوزن دوزی عبارت‌اند از:

نقوش هندسی:

نقش هندسی از پرکاربرد‌ترین نقوش در سوزن دوزی هستند، نقش‌های هندسی به دلیل ویژگی‌هایی که دارند می‌توانند تنوع بسیار زیادی داشته باشند، استفاده از تناسبات موجود در شکل‌های هندسی همچون مثلث، لوزی، مربع و دیگر اشکال هندسی اصلی‌ترین قانون نقوش هندسی است. جالب است که بدانید از این نقوش علاوه در هنرهای رودوزی در دیگر هنرها همچون سفالگری، زرگری و. . نیز کاربرد دارد.

نقوش حیوانی:

در سوچن دوزی نقش‌های حیوانی به دودسته نقش‌های واقعی و نقش‌های انتزاعی تقسیم می‌شوند. نقش‌های حیوانات انتزاعی معمولا برگرفته از ویژگی حیواناتی است که در بلوچستان وجود دارند؛ به عنوان مثال طرح هشتر دمب یا همان دم شتر یکی از پرکاربرد‌ترین نقش‌های سوزن دوزی است.
اما نقوش حیوانی واقعی (واقع گرایانه) به طراحی ویژگی‌های خاص حیوانات بر می‌گردد، استفاده از این طرح‌ها در سوزن دوزی برخلاف نقوش حیوانی انتزاعی رواج بسیار کمی دارد و از این نقش‌ها معمولا برای ایجاد دیگر هنر‌ها همچون گلیم و فرش استفاده می‌کنند.

استفاده از عناصر انسانی در هنر سوزن دوزی بلوچی رواج چندانی ندارد و استفاده از آن‌ها کاملا سلیقه‌ای می‌باشد، در اصل استفاده از این طرح‌ها مختص به گلیم بافی و قالیچه می‌باشد، نقش‌های انسانی قطعا شباهتی به انسان ندارند به دلیل ویژگی‌هایی که ممکن است که به انسان شباهت داشته باشند نام این نقوش اقتباس می‌شود.

و نقوش گیاهی:

نقش‌های گیاهی اصولا تبدیل گل‌های واقعی به یک ظاهر نمادین می‌باشد، وجود تنوع بالا در گل‌ها دلیل استفاده از این نمادها در سوزن دوزی است، سوزن دوزان برای تولید نقش‌های گیاهی با استفاده از خلاقیت خود با قرار دادن شکل‌هایی همچون مربع، مثلث، لوزی و. . نگاره و نمادی از گل را خلق می‌نمایند. نقش‌های گیاهی غالبن طرح‌هایی انتزاعی هستند که با حفظ ویژگی‌های هندسی ایجاد می‌شوند.

برای مثال:

کتروک: شامل چند خط ساده و کوتاه است که با دوخت منظم می‌تواند نشان دهنده شکل قاصدک باشند.

ویژگی نقش‌ها در سوزن دوزی:

۱-اکثر نقش‌ها برگرفته از تصورات و تخیلات ذهنی هستند.
۲-نقش و نگارها عامیانه اند.
۳-نقش‌ها بطور معمول دارای نام خاصی نیستند اما نقش‌های برگرفته از طبیعت به همان نام‌ها مشهور هستند.
طرح‌هایی که در سوزن دوزی بکار می‌روند:
۱-طرح‌های تاری که می‌تواندد ۳ تاری، ۷تاری، ۴و۶تاری یا ۱۰ تاری باشند.
۲-طرح‌های حاشیه‌ای
۳-طرح گل
۴- طرح چشم

هریک از این طرح‌ها شامل چندین طرح متفاوت می‌باشند.
طرح‌هایی که شامل طرح گل هستند عبارت‌اند از: طرح گل‌های دانه دار، گل سرخ، گل چهاردانگ، گل گندمی، گل کیسه دوز، تنک و. .
طرح‌های چشم: چشم گربه‌ای و چشم گاو، چشم سورمه‌ای و چشم ماهی
طرح‌های حاشیه ای: طرح سرطاووسی، موسم، بن، کش، گوهرکش و…کاربرد انواع دوخت با سوزن در بلوچستان

انواع تولیدات سوزن دوزی

همانطور که گفتیم تولیدات سوزن دوزی گسترش پیدا کرده است و تنها مختص به لباس‌های سنتی بلوچستان نیست، امروزه هنرمندان در صنایع دستی با استفاده از این هنر به خلق آثار دیگری همچون روتختی، سجاده، سفره، پرده، کراوات، کیف و حتی کفش نیز می‌پردازند.