هنر بومی یا صنایع دستی؟

از دیرباز تا به امروز، مردمان برای بقا و تاب‌آوری در برابر خطرهای گوناگون، در قالب اجتماع‌های انسانی کنار یکدیگر قرار گرفته و زندگی کرده‌اند. آن‌ها برای رفع نیاز‌های خود، انجام امور و بقا در برابر شرایط سخت، نیازمند به برقراری ارتباط با یکدیگر بوده‌اند. در طول سالیان سال، از ارتباط میانِ این افراد، مفهومی ظهور و رشد می‌کند که ما آن را «فرهنگ» خطاب می‌کنیم؛ بنابراین می‌توانیم به عبارتی دیگر بگوییم: فرهنگ، ماحصل ارتباطات افرادی با یکدیگر است که به واسطۀ عواملی همچون یک محیط جغرافیایی خاص، کنار همدیگر قرار گرفته و در قالب یک اجتماع انسانی زندگی کرده‌اند.

فرهنگی که در جوامع انسانی به وجود می‌آید، لایه‌های عمیق بسیار و جنبه‌های گسترده‌ای دارد. یکی از این جنبه‌ها «هنر بومی» است. انسان‌ها متناسب تفکر واحد، ارزش‌های مشترک و سبک زندگی مشابهی که ایجاد می‌کنند، هنر‌هایی خلق کرده که ما آن‌ها را به نام «هنرهای بومی» می‌شناسیم. بدیهی است که هر منطقۀ جغرافیایی که فرهنگ مختص به خود را دارد، هنر منحصر‌به‌فرد خود را نیز داراست که با هنر دیگر مناطق جغرافیایی متفاوت است. یکی از ابعاد هنر بومی، صنایع دستی است که نمادی از این هنر محسوب می‌شود.

ما در این مقاله به تفاوت هنر بومی با صنایع دستی پرداخته‌ایم. برای درک بهتر این موضوع، لازم است ابتدا با مفهوم هنر بومی و زوایای آن آشنا شده و سپس به تفاوت آن با صنایع دستی بپردازیم. با ما همراه باشید.

هنر بومی چیست؟

هنر بومی (Traditional Art و یا Folk Art) در گسترده‌ترین مفهوم، به هنر مردمی اطلاق می‌شود. هنر بومی بخشی از فرهنگ مردمان یک منطقه است که با گذشت زمان و از سر گذراندن وقایع تاریخی، شکل گرفته و به کمال می‌رسد. هنرهای بومی، ماحصل دانش، افکار، باورها و نوع رویکرد مردمان بوده که دربردارندۀ فرهنگ، هویت و تاریخ منطقه است. هنر بومی را می‌توان هنری ایجاد‌شده در اجتماع‌های انسانی دانست که در چارچوب یک جامعه توسعه‌یافته موجودیت پیدا کرده‌اند؛ با این تفاسیر که به دلایل جغرافیایی، زمانی و فرهنگی، تا حد زیادی از تحولات هنری جهانی جدا بوده‌اند. به همین دلیل است که هنر بومی از زیرمجموعة هنر‌ آکادمیک خارج شده و از زاویه‌ای مخصوص به خودش مورد بررسی و تحلیل قرار می‌گیرد.

ارتباط میان هنر بومی و منطقه

از آن جایی که هنر بومی، بخشی از فرهنگ منطقه بوده، در نوع خود بی‌نظیر و منحصربه‌فرد است. مردم بر اساس نوع ارتباطات خود با یکدیگر و شرایطی که در آن زندگی می‌کنند، متناسب با افکار و سبک زندگی خود آثاری را پدید می‌آورند که تماماً مختص به خودشان است و با آثار دیگر مناطق متفاوت است. از عواملی که موجب بروز تفاوت میان هنر بومی مناطق مختلف می‌شود، شرایط آب‌وهوایی است. آب‌وهوای یک منطقه، شکل‌دهندۀ سبک زندگی، نوعِ امرار و معاش و طریقۀ فعالیت‌های روزمره مردم است. افرادی که در مناطق گرمسیر زندگی می‌کنند، به کلی با مردمان مناطق سردسیر متفاوت هستند؛ آن‌ها نیازهای متفاوت و هنجارهای متمایزی دارند که بر اساس همان هنر مخصوص به خود را خلق می‌کنند.

کاربرد عملی آثار هنر بومی

هنر بومی بیشتر به آثار بصری (Fine Art) از نظیر نقاشی، معماری و مجسمه‌سازی اطلاق می‌شود. اگرچه این تعریف هنر بومی را در بر می‌گیرد، اما لازم به ذکر است که آثاری که در زیرمجموعۀ هنر بومی قرار می‌گیرند، صرفاً جنبۀ تزیینی نداشته، بلکه کاربرد عملی دارند. این آثار در گذشتۀ دور، وسایلی بودند که نیاز‌های مردمان آن روز را برآورده کرده و نقشی جدی در زندگی روزمرۀ آن‌ها داشته‌اند.

همان‌طور که پیش‌تر نیز به آن اشاره کرده‌ایم، نیازهای مردمان بومی، نقش بسیاری در هنر بومی آن‌ها دارد. بسیاری از آثاری که تا به امروز باقی ماند، همگی ابزارآلاتی بوده که کاربرد عملی داشته‌اند.

تاریخ تحولاتِ هنر بومی

تا پیش از انقلاب صنعتی در اروپا، آثاری که ما امروز به عنوان هنر بومی می‌شناسیم (از جمله ظروف و صنایع دستی)، در سرتاسر اروپا رواج داشت و تقریباً در همه‌جا، مورد خریدوفروش و استفاده قرار می‌گرفت؛ بخصوص توسط افرادی که به محصولات ثروتمندان دسترسی نداشته و عمدتاً به کارهای کشاورزی، دامداری یا دریانوردی مشغول بودند. این افراد؛ خود چنین محصولاتی را تولید و به یکدیگر می‌فروختند. پس از انقلاب صنعتی و ارتباطات اقتصادی و تجاری میان کشورها، استفاده از این صنایع دستی روزبه‌روز کاهش یافته و هنر بومی به دست فراموش سپرده شد.

با گذشت سال‌ها، فضای فکری جدیدی در اروپا شکل گرفت. گسترش روزافزون تفکرات دموکراتیک و ناسیونالیست باعث شد که مردم توجه بیشتری به فرهنگ خود و جنبه‌های آن نشان دهند. آن‌ها در تلاش بودند تا ریشه‌های تاریخی و تمدنی خود را یافته و با جدیت تمام، حفظ کنند. چنین تفکراتی باعث شد که هنر بومی در اواخر قرن نوزدهم، به عنوان یک هنر خاص، به رسمیت شناخته شود. در اروپا، آثاری که با تعریف هنری بومی مطابقت داشتند را، «هنر دهقانان» و یا «هنر زمین» خطاب می‌کردند.

اهمیت هنر بومی

امروزه دولت‌ها دریافته‌اند که فرهنگ ارزشمندترین دارایی یک منطقه است. این دارایی از آن‌چنان اهمیتی برخوردار بوده که هرگونه اخلال و ضعفی در آن، می‌تواند به بحران‌های دشواری منجر شود. کشورهایی که فرهنگ خود را، آن طور که بایدوشاید، موردتوجه قرار نمی‌دهند، ارزش‌های خود را از دست داده و در برابر دیگر فرهنگ‌ها و ملت‌ها تضعیف می‌شوند. یکپارچگی فرهنگی میان ملت‌ها، باعث افول شخصیت ذاتی کشورها شده و هویت آن‌ها را نیز دچار ابهاماتی می‌کند.

همان‌طور که پیش‌تر به آن اشاره کرده‌ایم، هنرهای بومی جلوه‌ای از فرهنگ هستند. می‌توان از هنرهای بومی برای تبلیغ و ایجاد آگاهی استفاده کرد و فرهنگ منطقه را به مردمان شناساند. مردمی که فرهنگ خود را می‌شناسند، آن را حفظ می‌کنند و در شکوفایی آن تلاش‌ به عمل می‌رسانند، در برابر دیگر فرهنگ‌ها دچار ضعف نشده و هویت فرهنگی خود را از دست نمی‌دهند.

با توجه به اهمیت هنر بومی، دولت‌ها، سازمان‌ها، شرکت‌ها و افراد در تلاش‌اند تا از این هنرها حمایت کرده و از نابودی آن جلوگیری کنند.

صنایع دستی و هنر بومی

صنایع دستی مجموعه ابزارآلات و کالاهای تزیینی است که متناسب با فرهنگ، هنر، باورها و آداب و رسوم یک منطقه تولید می‌شود. ارتباط صنایع دستی با هنر بومی، یک رابطۀ عموم و خصوص مطلق است. هنر بومی به عنوان یک مفهوم عام، دربردارندة تمامی هنر‌ها، از جمله معماری، نقاشی، مجسمه‌سازی و نمایش است. در صورتی که صنایع دستی، تنها به کالا‌هایی اطلاق می‌شود که بر اساس هنر بومی ساخته و پرداخته شده‌اند. هنر بومی شامل یک طیف گسترده‌تر است که شامل همۀ هنرهای منطقه می‌شود و صنایع دستی، به عنوان جزئی از این هنر، به آثار کاربردی‌تر اشاره دارد که برای استفادۀ انسان (همچون ظروف صنایع دستی) ساخته می‌شوند.

از طرفی دیگر، در مقایسه با صنایع دستی، آثار هنر بومی جنبۀ هنری بیشتری دارند؛ در صورتی که صنایع دستی، محصولاتی تولیدی هستند که اگرچه دارای جنبۀ هنری هستند، اما بخش صنعتی آن‌ها بیشتر موردتوجه است.

هنر بومی ایران

کشورمان ایران، به دلیل قدمت و شرایط اقلیمی منحصربه‌فرد خود، از لحاظ هنر بومی بسیار غنی است. شمال تا جنوب و شرق تا غرب این کشور، خاستگاه هنرهای ارزشمندی است که شهرتی جهانی دارند. مردمان این مناطق، بر اساس فرهنگی که در طول چند هزار سال اخیر ساخته و پرداخته‌اند، هنرهایی خلق کرده که هرکدام در نوع خود موجز و حیرت‌انگیز هستند.ند

اگرچه تمامی این هنرها در قالب یک مقاله نمی‌گنجد، اما در ادامه به بعضی از آن‌ها اشاره کرده‌ایم.

هنر پته‌دوزی

پته‌دوزی به نوعی دوخت گفته می‌شود که بر پارچه‌ای ضخیم و پشمی، با نخ‌های پشمی یا کرکی الوان و یا نخ ابریشمی دوخته می‌شود. خاستگاه این هنر به کرمان باز می‌گردد. از قدمت هنر پته‌دوزی اطلاع دقیقی در دسترس نیست، اما بر اساس سفرنامه‌های باقی‌مانده از دوران صفویه، پته‌ها بسیار رواج داشته و در کاربرد‌های مختلف، مورد استفاده قرار می‌گرفتند.

هنر سوزن‌دوزی

سوزن‌دوزی یکی از هنرهای بومی ایران است که با نخ و سوزن روی پارچه و دیگر بافت‌ها انجام می‌گیرد. این هنر در بیشتر مناطق کشور همچون آذربایجان، بلوچستان، سیستان، اصفهان، یزد، خراسان، گیلان و مازندران انجام می‌شود که هرکدام از لحاظ طرح، رنگ و نوع دوخت با یکدیگر متفاوت هستند.

هنر چپربافی

چپری‌بافی یکی از شاخه‌های نساجی سنتی ایران و هنر بومی مازندران و خراسان جنوبی است. این پارچه‌ها با الیاف پشمی بافته می‌شوند. مقاومت زیاد و لطافت از خصیصه‌های پارچه‌های چپربافت است.

هنر ترکه‌بافی

ترکه‌بافی، یکی از هنرهای بومی در مناطق مختلف ایران از جمله خوزستان، خراسان جنوبی، کرمانشاه و یزد، است. این هنر با ترکۀ چوب درختانی چون بادام کوهی، بادام تلخ، ارغوان، درخت بید و انار ساخته می‌شود.

کلام آخر

هنرهای بومی دارایی ارزشمندی هستند که هر ملتی باید در حفظ و نگه‌داری آن کوشا باشند. این هنر‌ها نشان‌دهندۀ فرهنگ، تاریخ، هویت و تمدن هر منطقه بوده و توجه به آن‌ها امری ضروری است. ما در روستاتیش، با فراهم‌آوری این آثار از سراسر کشور، در تلاشیم تا هنر بومی خود را تبلیغ کرده و نگذاریم تا چنین هنرهای ارزشمندی به دست فراموشی سپرده شود.

شما می‌توانید با بازدید از سایت روستاتیش محصولات هنر بومی را مشاهده کند.