چگونه عروسک‌های بومی را زنده نگه داریم ؟

عروسکهای بومی؛ عروسک‌هایی که ما را زنده نگه می‌دارند

عروسک‌ها همیشه همراه انسان‌ها بوده‌اند. به همین خاطر، تاریخ پیدایش اولین عروسک هم به همان سال‌های نخستین حضور انسان‌ها به روی این کره‌ی خاکی برمی‌گردد. اولین عروسک‌ها با استفاده از چوب، گل، سنگ و… ساخته می‌شدند. در روم و یونان قدیم، وقتی دختران بزرگ می‌شدند و به سنی می‌رسیدند که دیگر نیازی به عروسک‌ها نداشتند، عروسک‌ها را به الهه‌ها تقدیم می‌کردند.

تاریخچه عروسک در ایران نیز به سال‌ها پیش از ورود اسلام باز می‌گردد. اما اطلاعات زیادی درخصوص این عروسک‌ها و اسباب‌بازی‌ها در دست نیست. این عروسک‌ها مجسمه‌های ظریفی از انسان، چهارپایان و پرندگان بوده‌اند که از سفال و چوب و سنگ ساخته می‌شدند.

عروسک در لغت به معنای لعبتی است که دخترکان با آن بازی می‌کنند. عروسک‌ها معمولا به وسیله پارچه و چوب ساخته می‌شده‌اند. امروزه ساخت عروسک‌ها گسترده‌تر شده و از ابزار متنوع‌تری برای ساخت آنها استفاده می‌شود.

عروسک‌های بومی، عروسک‌هایی هستند که فرهنگ، تاریخ و رسوم یک منطقه را زنده نگه می‌دارند. این عروسک‌ها توسط مردمان مناطق مختلف ساخته می‌شوند و هر کدامشان قصه‌های شنیدنی در دل خود دارند. عروسک‌های بومی فریاد دست زنان، دختران، مردان و پسران روستای محل تولد خود هستند. فریادی که شاید مدت‌ها خاموش مانده و شنیده نشده است. عروسک‌های بومی را می‌توان به عنوان سفیران فرهنگی هر منطقه دانست، سفیرانی که از دل آن خطه بوجود می‌آیند و به دیگر مناطق سفر می‌کنند تا پیام‌آور حرف خاصی باشند. این عروسک‌ها هرکدامشان راوی قصه و افسانه‌ی مخصوص به خودشان، فرهنگ، رسوم، بوم و بافتار جامعه هستند.
در ایران حدود 2500 عروسک بومی وجود دارد که هرکدام مطابق با آداب و رسوم و فرهنگ هر منطقه ساخته می‌شوند.
زنان روستایی هنگام دوختن این عروسک‌ها، شعرها و لالایی‌های خاص خودشان را زمزمه می‌کنند و با دوختن این عروسک‌ها، فرهنگ منطقه خود را زنده نگه می‌دارند.

عروسک‌های بومی، میراث ناملموس سرزمین ما

میراث فرهنگی ناملموس به تولیدات و فرآیندهای فرهنگی گفته می‌شود که با گذشت زمان و از نسل‌های گذشته باقی مانده است. در ایران 16 اثر از آداب و رسوم، هنرهای نمایشی، مهارت‌ها، دانش و فرهنگ ما به عنوان میراث ناملموس ثبت شده‌اند. عروسک‌های بومی نیز بخشی از این میراث محسوب می‌شوند.
تاکنون 15 عروسک بومی به عنوان میراث ناملموس ملی به ثبت رسیده‌اند که در ادامه درباره هر یک از آنها توضیحاتی ارائه شده است.
عروسک دوتوک: این عروسک که در روستای تاجمیر واقع در خراسان جنوبی ساخته می‌شود، در سال 1393 به عنوان یکی از میراث ناملموس ملی به ثبت رسید. عروسک دوتوک از پارچه، چوب و دیگر اشیای زینتی موجود ساخته می‌شود. دوتوک، نماد یک زن عشایر بلوچ است. زنی با لباس سوزن دوزی شده، سربند مشکی و چادر رنگی. از این عروسک در گذشته‌های دور به عنوان نماد باران استفاده می‌کردند. (برای خرید این عروسک می‌توانید اینجا کلیک کنید) در ادامه این مطلب چند عروسک بومی ایران رو معرفی خواهیم کرد..

انواع عروسک بومی ایران

عروسک دهتولوک: عروسک دهتولوک یا دختولوک نام عروسک بومی منطقه هرمزگان است. دهتولوک در گویش محلی به معنی دخترک بوده و زنان و مادران روستاهای شیب دراز و بُرکه خلف، ساخت این عروسک‌ها را از مادرانشان به یادگار دارند. این عروسک‌ها از پیچاندن چند رنگ پارچه به دور گلوله‌ای پنبه‌ای ساخته می‌شوند. عروسک دهتولوک در قدیم، صورت نداشت اما امروزه نه تنها برای آن صورت طراحی می‌کنند بلکه مثل زنان جنوبی، برقعی نیز بر صورتش می‌گذارند.

عروسک لیلی بازبازک: عروسک لیلی بازبازک به سه استان خورستان، چهارمحال و بختیاری و فارس تعلق دارد و در هر کدام از این سه استان به سه نام مختلف شناخته می‌شود. لیلی، لیلی دستی، بویگ، بازبازک از اسامی مختلف این عروسک هستند. این عروسک را به عنوان شادترین عروسک بومی ایران می‌شناسند، چرا که به وسیله مفصل‌های متحرک و نخ‌هایی که به دستانش وصل شده، در دست صاحبانش به رقص درمی‌آید.

عروسک قورچوق: عروسک دست‌سازی است که توسط زنان ترکمن ساخته می‌شود. این عروسک، عروسک بومی مردم گنبد قابوس استان گلستان است. قورچوق را با چوب و پارچه می‌سازند و برای تزیین آن نیز از دکمه استفاده می‌کنند.

عروسک لال بهیگ: لال بهیگ یا لال عروس یا لال بیگ، عروسکی است که قدمت بسیار زیادی دارد و توسط منطقه عشایر نشین بازفت چهارمحال و بختیاری ساخته می‌شود. این عروسک که با استفاده از چوب بلوط و تکه پارچه‌های رنگی ساخته می‌شود، نماد برآورده شدن آرزوها و مبارزه با بلایای طبیعی بوده است.

عروسک بوکه بارانه: این عروسک که در کردستان ساخته می‌شود، در دسته‌ی عروسک‌های آیینی قرار می‌گیرد. عروسک بوکه بارانه با لباس محلی که بر تن دارد، برای مردم سرزمینش باران و رفع خشکسالی را آرزو می‌کند.

عروسک مینابازی: مینابازی، نام عروسک نمایشی مربوط به استان فارس است. این عروسک سالها پیش توسط حبیب شکرریز ساخته شد.

عروسک تکه یا تکم: عروسک تکه یا تکم یک عروسک چوبی سنتی است که در استان اردبیل ساخته می‌شود. قطر آن حدود 4 سانتی متر است و روی آن با مخمل یا پارچه‌هایی به رنگ قرمز پوشانده می‌شود. این عروسک مربوط به آیین تکم گردانی است و آیین تکم گردانی، آیینی برای استقبال از بهار محسوب می‌شود.

عروسک عاروسو: این عروسک ساخته‌ی دست زنان شهرستان شهربابک است و با ساده‌ترین لوازم ساخته می‌شود. قدمت این عروسک به حدود 120 سال پیش می‌رسد.

عروسک لوپک چمکی: عروسک لوپک چمکی یا ماهی ملک، یکی از عروسک‌های استان کرمان است. این عروسک از چوب و پارچه‌های رنگی ساخته می‌شود، لباس محلی به تن می‌کند و از 200 سال پیش، همراه کودکان و زنان کرمانی است.

عروسک تادونه: عروسک تادونه، عروسکی است که از چوب درختی به همین نام ساخته می‌شود. این عروسک را به عنوان عروسک بومی مردم مازندران می‌شناسند.

عروسک‌های قاشقی: عروسک‌های قاشقی جزو عروسک‌های بومی استان خراسان رضوی محسوب می‌شوند و یکی دیگر از عروسک‌های بومی ثبت شده در فهرست آثار ملی هستند. این عروسک‌ها به خاطر شکل قاشقی خود به این اسم معروف شده‌اند و در گذشته به کمک مادرانی می‌آمدند که قصه‌های خود را به وسیله این عروسک‌ها روایت می‌کردند.

عروسک چشم زخم: عروسک چشم زخم در استان فارس حدود 90 سال قدمت دارد. این عروسک‌های پارچه‌ای غالبا به رنگ‌زرد ساخته می‌شوند و شکم آنها با نمک و اسپند پر می‌شود.

عروسک بی بی کگ: بی بی کگ شاید فقط یک عروسک نباشد و نمادی از یک باور دینی باشد. این عروسک که در رده‌ی عروسک‌های آیینی قرار می‌گیرد، توسط زرتشتیان یزد ساخته می‌شود. بی بی کگ 30 سانتی، لباس سنتی زرتشتی بر تن دارد و برای بازی و سرگرمی ساخته نمی‌شود.

عروسکان بومی راوی قصه‌ها و افسانه‌ها

عروسک‌های بومی معمولا راوی قصه‌ها و افسانه‌هایی هستند که توسط افراد یک منطقه روایت می‌شوند. در ادامه به بعضی از این عروسک‌ها که هرکدام‌شان برای زنده نگهداشتن یک افسانه ساخته ‌شده‌اند، اشاره می‌کنیم:

عروسک گلنار: عروسک‌ گلنار که به دست زنان هنرمند سارمران دوخته می‌شود، اشاره کرد. این عروسک راوی افسانه‌ی گلنار، دخترکی عاشق پیشه و کرمانج است. (برای خرید عروسک گلنار کلیک کنید.) این عروسک به پاس داستان عاشقانه گلنار و بهمن دوخته می‌شود و یادآورد عشق زیبای این دو جوان کرمانج است.
عروسک خدیجه: عروسک خدیجه را به یاد عشق ماندگار خدیجه و سیامند می‌دوزند. این عروسک در روستای سارمران از توابع اسفراین ساخته می‌شود. روستایی که پر از قصه و عروسک‌های بومی زیباست. (برای خرید عروسک خدیجه کلیک کنید.)
عروسک دهتوک: دهتوک یا دوتوک به معنای دختر کوچک، نام عروسک‌های زیبایی هستند که راوی قصه‌های بلوچی‌اند. این عروسک‌ها نماد فرهنگ بلوچ‌ هستند، لباس بلوچی می‌پوشند و حالا دیگر نه تنها به عنوان یک عروسک در دست کودکان، بلکه به عنوان گوشواره و گردنبند نیز آنها را همراهی می‌کنند. (برای خرید دوتوک اینجا کلیک کنید)
عروسک فوک خزری: گاهی نیز عروسک‌های بومی ماموریتی فراتر از زنده نگهداشتن قصه‌ها و افسانه‌ها دارند. آنها ساخته می‌شوند تا به حفظ گونه‌ای از جانداران بپردازند و ما را نسبت به برخی گونه‌های حیوانی نادر و در حال انقراض، آگاه‌تر کنند. در این میان می‌توان عروسک بومی فوک خزری را نمونه‌ی بارز این نوع عروسک‌ها دانست.

عروسک‌هایی که بدون چهره هم آنها را می‌شناسیم

عروسک‌ها معمولا دارای چهره‌هایی شبیه به انسان و یا حیوان هستند. گاهی این چهره‌ها طبیعی ساخته می‌شوند و گاهی انتزاعی. اما در بعضی استان‌های کشور، عروسک‌هایی ساخته می‌شوند که به عروسک بدون چهره معروف هستند. سازندگان این عروسک‌ها معتقدند که عروسک‌ساز نباید هیچ کدام از ویژگی‌های ظاهری خود را در عروسکی که می‌سازد به جا بگذارد. آروسک یکی از نمونه‌های عروسک بدون چهره است که قدمتی چندین و چند ساله دارد.
آروسک، نام عروسکی است که زنان قلعه قافه آن را می‌سازند. قلعه قافه، روستایی در 35 کیلومتری شهرستان مینودشت واقع در استان گلستان است. البته مردم محلی، این روستا را لانه سیمرغ صدا می‌زنند. آروسک، عروسک بدون چهره روستای قلعه قافه، لباس محلی به تن دارد. پارچه‌های دست بافت با رنگ‌های شاد می‌پوشد و سه روسری به سرش می‌بندد.

چگونه عروسک‌های بومی را زنده نگهداریم؟

پاسخ به این سوال، بسیار ساده است. این عروسک‌ها که نسل به نسل از گذشته تا به امروز منتقل شده‌اند، باید همچنان به حیات خود ادامه دهند. این ادامه حیات، مستلزم توجه و سرمایه است. سرمایه‌ای که گاه به عنوان سرمایه مادی و گاه به عنوان سرمایه معنوی خواهد بود. زنده نگهداشتن این عروسک‌ها منجر به زنده نگهداشتن فرهنگ و آیین‌های گذشتگان ما خواهد شد. پس با حمایت از زنان روستایی و کمک به معیشت آنها و تشویق آنها به ساخت و عرضه‌ی این عروسک‌ها می‌توان نقش پررنگی در دستیابی به این هدف ایفا کرد. همچنین با هدیه دادن این عروسکها به کودکان علاوه بر آشنا مردنشان با پوشش، زبان و فرهنگ اقوام مختلف ایران به حفظ و استمرار این هنر بومی نیز کمک قابل توجهی خواهد شد.
برگزاری کارگاه‌های ساخت عروسک بومی می‌تواند از دیگر راهکارهای حفظ این سفیران کوچک فرهنگی باشد. امید است که با توسعه کسب و کار روستاییان و زنان هنرمند روستاها، هنر عروسک‌سازی بومی نیز ادامه یابد.