عروسک لیلی؛ سنگ صبور دختران لر

چرا به لیلی «بویگ» می‌گویند؟

همانطور که گفته شد، عروسک لیلی، همبازی دختران لر بوده است. در گویش لری بویگ یا بهیگ به معنای عروس است و به زنانگی، نشاط و جوانی اشاره دارد. این نام نشان می‌دهد که لیلی برای دختران این مناطق، تنها یک عروسک نبوده بلکه نقش یک همدم و انیس را نیز داشته است.
دختران استان کهگیلویه و بویر احمد تا سی سال پیش، لیلی را به عنوان عروسک سنگ صبور خود می‌شناختند و آن را نمادی از زیبایی می‌دانستند.

عروسک لیلی از چه چیزی ساخته می‌شود؟

این عروسک از چوب و پارچه ساخته می‌شود. مفاصل آن به وسیله چند نخ به حرکت درمی‌آمدند و روی آن را با پولک، سکه و مهره‌های شیشه‌ای نوارهای رنگی تزیین می‌کردند.
لیلی، علاوه بر نقش مهمی که در بازی کودکان داشته، یادآور فرهنگ، سنت و پوشش زنان لر نیز بوده است.

مراحل ساخت عروسک لیلی

اولین قسمتی که ساخته می‌شود، اسکلت بدن لیلی است. برای ساخت اسکلت آن از چوب استفاده می‌شود. به این صورت که یک چوب 30 الی 60 سانتی متری را به صورت عمودی و دو چوب 10 الی 20 سانتی متری را به صورت افقی در بالا و پایین چوب عمودی نصب می‌کنند. (به صورت صلیب یا چلیپا)
این فرم چلیپایی عروسک لیلی که در خیلی از عروسک‌های بومی ایران نیز دیده می‌شود در باور ایرانیان قدیم، نماد خوشبختی و دوری از نیروهای اهریمنی بوده است و از آن برای دوری از چشم زخم و روشنایی استفاده می‌کردند.
بعد از آن به سراغ دست‌های لیلی می‌روند. روی هر دست آن، دو سوراخ قرار دارد که یکی برای تکان دادن دست‌هاست و دیگری برای اتصال دست به بدن عروسک.
بر روی هر دو دست لیلی سوراخ‌هایی برای اتصال به نخ قرار دارد. کودکان می‌توانند عروسک لیلی را با کشیدن نخی که به دستانش متصل است به حرکت درآورند و آن را برقصانند. حرکات لیلی تداعی کننده رقص سه پای زنان لر است.
حال نوبت به قرارگیری سر عروسک می‌رسد. سر عروسک لیلی یک تکه پارچه سفید است که درون آن را با سنگ‌ و یا اشیای گرد و صاف پر کرده و به فرم چلیپایی بدن عروسک نصب می‌کنند. سپس به وسیله خودکار، مداد و یا هر چیز دیگری صورت لیلی را نقش می‌زنند.
گاهی نیز از سرهای آماده دیگر عروسک‌ها برای عروسک لیلی استفاده می‌شود.

لباس عروسک لیلی چگونه است؟

پوشش عروسک لیلی دقیقا همان پوشش محلی زنان قوم لر است. او لباس‌هایی با رنگ شاد به تن می‌کند و زیورآلات زنانه همراه خود دارد.
رنگ لباس این عروسک نشان دهنده سن و سال او نیز هست. اگر لیلی کم سن و سال باشد، رنگ شاد به تن می‌کند و طیف این رنگ‌ها با توجه به افزایش سن عروسک تیره می‌شود تا اینکه اگر عروسک مسن باشد، مشکی به تن می‌کند. همچنین عروسک‌های مسن دستمال نیز در دست نمی‌گیرند.
روسری یا گلونی یکی از پوشش‌های عروسک لیلی است. پارچه‌ای از جنس ابریشم که دختران جوان لر و زنان در جشن‌ها بر سر می‌بندند.
پیراهن لیلی، پیراهنی ساده و بلند و گشاد است که یقه‌ای گرد و برآمده دارد. پارچه‌ی آن غالبا گلگلی و رنگارنگ است و روی آن را با پولک و سنگ و دیگر موارد تزیینی، آراسته می‌کنند.
لیلی یک دامن و یا یک تنبان نیز به پا دارد. تنبان لیلی شلیته‌ای چین‌دار و رنگی‌ست که معمولا جنس آن مخمل است.
این عروسک یک جلیقه جلوباز به تن دارد. جلیقه او معمولا از نخ پشمی یا ابریشمی رنگی ست.

لیلی بازی

عروسک لیلی در بازی بچه‌ها گاهی نقش «مادر لیلی» را ایفا می‌کرد و گاهی هم نقش «بچه لیلی» را داشت.

لیلی بازی در چه مکان‌هایی انجام می‌شده؟
قله‌تو
قله‌تو جایی در نزدیکی روستا یا محل سکونت کودکان بود که آنها تصمیم می‌گرفتند در آنجا جمع شوند و بازی کنند. بچه‌ها با استفاده از سنگ یا چادر شروع به ساخت خانه و محل بازی می‌کردند. در این بازی، دخترها گرداننده بودند و پسرها نیز در کنار آنها حضور داشتند.

جعبه‌های دور ریختنی

جعبه‌هایی که از جنس چوب، کاغذ یا پلاستیک بودند به خوبی می‌توانستند نقش خانه‌ی لیلی را بازی کنند. بچه‌ها این جعبه‌ها را در کنار یکدیگر می‌چیدند و با استفاده از چوب و دیگر وسایل، برای لیلی خانه می‌ساختند.
گاهی نیز از پارچه چادرشب یا وسایل بازیافتی برای ساخت خانه و یا دیوار کشی آن کمک می‌گرفتند.

لیلی بازی چگونه بود؟

این بازی معمولا در روزهای آفتابی انجام می‌شد. بعد از اینکه سیاه‌چادر برپا شد و اسباب خانه چیده شد، بازی را شروع می‌کردند.
لیلی بازی نمونه‌ای از زندگی واقعی بود که لیلی دستی یکی از دختران عروس می‌شد و یکی از پسربچه‌ها داماد؛ اینجا بود که هنرنمایی لیلی در مراسم عروسی خود به اوج می‌رسید.
در این مراسم یکی از دختران به عنوان «سرخون» وسط می‌ایستاد و شعر موزونی را همراه با دیگر بچه‌ها می‌خواند.
سرخون: دورله مال محلمون (دخترهای محله مان)
بچه ها: لبی لبی، لبایمون (لبیک، لبیک، شنیدیم)
سرخون: بیت بریم شیتون بدم (بیایید برویم شوهرتان بدهم)
بچه ها: وکی، وکی، شیمون بدی؟ (به کی ، به کی شوهرمان بدهی؟)
سرخون: و بنگه رو شیتون بدم (به بنگه رو شوهرتان بدهم)
بچه ها: زنش قلبه شی نیکنیم (زنش خطرناک است با او ازدواج نمی کنیم)
سرخون: وکاکرو شی تون بدم (به کاکرو شوهرتان بدهم)
بچه ها: نی خیم، نی خیم ، دو زن داره (نمی خواهیم، نمی خواهیم دو زن دارد)
سرخون : په ده و کی شیتون بدم؟ (پس به کی شوهرتان بدهم)
بچه ها: وَکا حسن شی مون بده (به کا حسن شوهرمان بده)

و بازی بچه‌ها نیز با پایان یافتن این شعر به پایان می‌رسد.

ژان شوالیه، یکی از نمادشناسان فرانسوی می‌گوید: دنیای بدون نماد، دنیای غیرقابل تنفس است و باعث مرگ معنوی انسان می‌شود. کسی که مفهوم نمادهای یک فرد یا ملت را درک می‌کند، درواقع توانسته است اصل آن فرد یا آن ملت را درک کند.
همانطور که پیش از این گفته شد، لباس لیلی نمادی از لباس زنان لر است و اگر بگوییم منشا این عروسک نیز از لباس زنان لر است، دروغ نبوده. چرا که در زمان‌های قدیم، وقتی زنان لر تکه پارچه‌های لباس خود را دور می‎‌ریختند، دختران این تکه‌ها را جمع کرده و با آنها لیلی دستی می‌ساختند.

باورهایی پیرامون عروسک لیلی

بر این باور بوده‌اند که صاحب تکه پارچه‌های زیبا، زگیلی بر روی دست خود دارند و با دور انداختن آن پارچه‌ها به نیت ساخت لیلی، زگیل آنها درمان خواهد شد.
دختران دم بخت، تکه پارچه‌ها را گره میزدند و دور می‌انداختند تا بچه‌ها این تکه پارچه‌ها را پیدا کنند و از آنها برای ساخت لیلی استفاده کنند تا بخت آنها باز شود.
همچنین اگر زنی توانایی باروری نداشت و دوست داشت بچه‌دار شود، یک لیلی دستی با لباس‌های شاد می‌ساخت و آن را در امامزاده‌ها و یا اماکن مقدس روستا آویزان می‌کرد تا حاجت خودش را بگیرد.