عروسک‌ها و آیین بارانخواهی

عروسک بارانخواه

عروسک‌ها و آیین بارانخواهی

در کشورهایی که بعضی از ماه‌های سال را گرفتار خشکسالی هستند، آیین و رسومی برای طلب باران وجود دارد. در کشورهای اسلامی گاهی نماز باران می‌خوانند و آدابی به جای می‌آورند. از جمله این آداب می‌توان به کاری که قوم حضرت یونس برای طوفان کرد اشاره کنیم؛ یعنی جدا کردن مادران از کودکان چه در میان انسان‌ها و چه در میان حیوانات. در ترکیه نیز بعد از نماز باران 700 ریگ را به رودخانه می‌اندازند. در مشگین شهر استان اردبیل رسم بر این است که وقتی مردم برای اقامه نماز باران به مصلا می‌روند، شیخ ده با علم سیاه جلودار آنها می‌شود و همه سینه‌زنان پشت سر او حرکت می‌کنند. نماز را با پای برهنه اقامه می‌کنند و پس از آن نیز گاو نری را قربانی کرده و گوشتش را بین فقرا قسمت می‌کنند. مردم بعضی از روستاهای اطراف تبریز نیز برای طلب باران به کنار چشمه‌ای می‌روند و پس از اقامه نماز یک گوسفند قربانی می‌کنند.
اگر به افسانه‌ها رجوع کنیم متوجه می‌شویم که ایرانیان قدیم به ایزد آب و باران ایمان داشته‌اند. آنها از آناهیتا طلب باران می‌کردند و در سال‌های خشکسالی و بی‌آبی به نیایش او می‌پرداختند.
در نتیجه، باران‌خواهی ریشه در سنت‌ها و آیین‌های مذهبی ایرانیان داشته و دارد. بعضی از این آیین‌ها و رسوم از بین رفته‌اند و بعضی دیگر هنوز به حیات خود ادامه می‌دهند. رسومی که با اجراهای متنوع همراه هستند و به دو روش فردی یا گروهی انجام می‌شوند. در اجراهای گروهی آیین باران‌خواهی از عروسک‌هایی استفاده می‌شود که این روزها عروس باران و کوسه‌گرد از معروف‌ترین آنها هستند. این نمایش‌ها صرفا یک نمایش ساده نیستند و یک اعتقاد و باور مذهبی محسوب می‌شوند.
در ادامه مطلب قرار است بیشتر در مورد این عروسک‌ها و آیین‌های خاص باران‌خواهی بخوانیم.

عروسک‌های باران‌خواه در مناطق مختلف نام‌های متفاوتی دارند؛ کرکوک، چمچه گلین، عروس کفگیرک، ام القوس، الکنجه، سوس خاتون، چمچه چیک یا کیچه چیک و بوکه بارانه از جمله نام‌هایی هستند که در ایران و سراسر دنیا برای عروسک‌های باران‌خواه انتخاب کرده‌اند.

آیین‌های باران‌خواهی در ایران

ایران در منطقه جغرافیایی گرم و خشک واقع شده است. به همین دلیل بیشتر روزهای سال را با بی آبی سر می‌کند. از گذشته‌های دور رسم بر این بود که مردم برای طلب باران دست به دعا برمی‌داشتند، قربانی می‌کردند و یا مراسم خاصی برگزار می‌کردند. در این مراسم عروسک خاصی ساخته می‌شد که در مناطق مختلف ایران اسم‌های مختلفی داشت. در خراسان آن را چولی قیزک می‌نامیدند، ترک‌ زبان‌های ایران به آن چمچه گلین می‌گفتند، در گیلان به چمچه خاتون، در مناطق کرد زبان به بوکه واران، عشایر زاگرس آن را کوسا و مردم جنوب خراسان نیز به این عروسک اتلو متلو می‌گفتند.
این عروسک با وجود اسامی مختلفی که دارد اما از کاربرد آیینی یکسانی برخوردار است.
مراسم باران‌خواهی در سال 1393 توسط میراث فرهنگی کشور به ثبت جهانی رسید. در ادامه با عروسک‌های سرشناس ایرانی این آداب و رسوم آشنا می‌شویم.

عروسک اتلومتلو

خراسان جنوبی یکی از مناطق گرم و خشک کشور محسوب می‌شود. از طرفی، شغل عمده مردم این منطقه نیز کشاورزی است. به همین خاطر، کشاورزان اکثر اوقات دست به دعا برمی‌دارند و مراسم باران‌خواهی برگزار می‌کنند. در گذشته مردم برای این مراسم سه روز روزه می‌گرفتند، سپس به بیابان می‌رفتند و نماز می‌خواندند.

جوانان عروسکی می‌ساختند به نام اتلومتلو که لباس کهنه‌ای به تن کرده بود و به یک چوب متصل بود. آنها این عروسک را در دست می‌گرفتند و در کوچه‌های روستا می‌چرخاندند و شعر می‌خواندند.

اتلو در گویش خراسانی به معنای کسی بود که لباس نامرتب به تن داشت.

عروسک چولی قزک

عروسک چولی قزک نام عروسک باران‌خواه شهرستان فردوس است. این شهرستان نیز در استان خراسان قرار دارد و عمده مردم آن، به کار کشاورزی مشغول هستند. این مراسم بدین صورت بود که بچه‌ها عروسک چولی قزک را در دست می‌گرفتند و روی سرش آب می‌ریختند و امید داشتند که خداوند آنها را فراموش نکرده و به زودی باران رحمتش را شامل حالشان خواهد کرد. گاهی نیز عروسک را با خود به کوچه می‌بردند و از خانه‌ها نخود و کشمش می‌گرفتند.

عروسک کترا گلین یا ترک لیلی

این عروسک، عروسک باران‌خواه استان گیلان است. کتراگلین را با قاشق چوبی می‌ساختند. مراسم باران‌خواهی این عروسک بدین صورت بود که مردم یک محل دور هم جمع می‌شدند، غذا می‌پختند و غذا را بین همسایه‌ها پخش می‌کردند.

کسی که غذا را تحویل گرفته بود بعد از خوردن آن، ظرفش را پس می‌داد اما با قاشقش کترا گلین می‌ساخت و نزد خود نگه می‌داشت تا باران ببارد. وقتی باران می‌بارید قاشق را به صاحبش پس می‌داد.

عروسک چمچه خاتون

زنان در قزوین چمچه خاتون می‌ساختند و همراه با کودکان چمچه خاتون را به خیابان برده و آواز می‌خواندن. آنها همراه با چمچه خاتون خانه به خانه پیش می‌رفتند. صاحبین خانه‌ها باید دست عروسک را خیس می‌کردند و مقداری حبوبات به او هدیه می‌دادند. سپس کسی که چمچه خاتون را ساخته بود باید با حبوبات جمع آوری شده آش می‌پخت و آن را بین مردم تقسیم می‌کرد. مردم بعد از خوردن آش، نماز باران می‌خواندند.

عروسک چمچه گلین

چمچه گلین نام عروسک باران‌خواه آذربایجان شرقی و غربی، اردبیل و چهارمحال و بختیاری است. اسم این عروسک به معنای عروسک قاشق بزرگ است. مراسم مربوط به چمچه گلین توسط بچه‌های روستا برگزار می‌شود. بدین صورت که یکی از بچه‌ها چمچه گلین را در دست می‌گیرد و همراه با دیگر کودکان در کوچه و خیابان می‌چرخاند. در همین هنگام بزرگان روستا نیز به بیابان می‌روند و نماز باران می‌خوانند.

عروسک بوکه وارانه یا عروس باران

این عروسک را مردم مناطق کرد نشین برای مراسم باران‌خواهی می‌سازند. بوکه واران نمادی از آناهیتاست . از یک پارو و دو تیکه چوب کوتاه و بلند ساخته می‌شود. بوکه واران یک سربند به سرش بسته،پیراهن و شلوار و جلیقه به تن دارد و چشمانش را مهره‌های رنگی تشکیل داده‌اند.
زنان روستایی برای بوکه واران لباس تهیه می‌کنند و دختران نیز این عروسک را خانه به خانه می‌چرخانند و ترانه محلی «هه ناران و مناران» می‌خوانند.
هه ناران و مناران                                (اسامی خاص مناطقی از کردستان)
یاخووا بکه به باران                            خدایا باران را درست کن
بو فه قیرو هه ژاران                           برای فقیران و مستندان
یاخووا باران بباری                               خدایا باران را بباران
بوکه بارانه ئاوی ده وی                      عروسک باران آب می‌خواهد
ئاوی ناو ده غلانی ده وی                     آبی که برای پخت نان استفاده می شود را می‌خواهد
هیلکه باروکانی ده وی                      تخم مرغ مرغ های جوان را می‌خواهد
ده رزی گه وره کچانی ده وی              سنجاق دختران جوان را می‌خواهد
بوکه بارانه ئاوی ده وی                      عروسک باران آب می‌خواهد

عروسک گل گشینزو

این مراسم در کرمان برگزار می‌شود. در این مراسم دختران عروسکی به نام گل گشینزو می‌سازند، لباس سفیدی به تن آن می‌کنند و آن را به دست پسران روستا می‌دهند. پسرها همانطور که عروسک را در دست گرفته‌اند، می‌خوانند:
ابر اومد و ابر اومد/ از سی کوه خبر اومد/ میش بره‌دار اومد/ بره کره‌دار اومد/ دختر خود یار اومد/ هلهله می‌شو/ جمع: بع بع/ بز دری شو/ جمع: بع بع
سپس همسایه‌ها روی گل گشینزو آب می‌پاشند و به آنها آرد می‌دهند. به وسیله آن آردها کماج پخته می‎‌شود. داخل یکی از کماج‌ها یک مهره قرار می‌گیرد. کماج‌ها را بین جوانان تقسیم می‌کنند. هر کس که صاحب کماج مهره‌دار شد را با ترکه می‎زنند. مگر اینکه یکی از ریش سفیدان روستا ضامن او شود و ضمانت بدهد که تا چند روز آینده باران می‌بارد.

عروسک‌ها و مراسم باران‌خواهی در سراسر دنیا

همانطور که پیش از این نیز گفته شد، مراسم باران‌خواهی مختص به ایران نبوده و در سرتاسر دنیا نیز برگزار می‌شود؛ به خصوص در آفریقا، هند و دیگر کشورهای خاورمیانه. یکی از معروف‌ترین عروسک‌های باران‌خواهی دنیا مربوط به کشور ژاپن است. در ادامه کمی درباره این عروسک توضیح می‌دهیم.

عروسک teru bōzu

اسم این عروسک به معنای راهب درخشان است. عروسک راهب درخشان یک عروسک دستساز کوچک سنتی است. این عروسک از کاغذ سفید یا پارچه سفید ساخته شده و کشاورزان ژاپنی آن را بیرون از پنجره خود با یک نخ آویزان می‌کنند. آنها معتقند که این عروسک با قدرت جادویی خود می‌تواند باعث بارندگی شود.

عروسک‌های بومی، عروسک‌هایی هستند که قصه‌ای به همراه خود دارند. این عروسک‌ها گاهی برای بازی و سرگرمی کودکان ساخته می‌شوند و گاهی برای برگزاری آیین‌های خاص. در این مطلب شما با معروف‌ترین عروسک‌های بومی آشنا شدید که صرفا به منظور برگزاری مراسم باران‌خواهی ساخته می‌شوند. (برای خرید آنلاین عروسک‌های بومی کلیک کنید)