درآمدی بر رودوزی‌های سنتی ایرانی

رودوزی‌های سنتی ایرانی یکی از هنر‌هایی است که از سالیان دور در ایران مورد توجه واقع شده است. رودوزی‌ها خود زیر مجموعه‌ای از صنایع دستی ایرانی هستند که در سر تا سر دنیا بسیار پر طرفدار بوده و شهرت یافته‌اند. انسان ذاتا تمایل به زیبایی دارد، بنابراین درصدد است تا با استفاده از هنر‌هایی مانند رودوزی به آراسته‌تر کردن پارچه‌ها بپردازد.در این مقاله به بررسی کامل رودوزی‌های سنتی ایرانی از تاریخچه تا وضعیت کنونی این صنعت خواهیم پرداخت. با ما همراه باشید.

رودوزی سنتی چطور هنری است؟

وقتی سخن از رودوزی‌های سنتی به میان می‌آید، منظور یک پارچه زیبا است که بر روی آن به کمک نخ‌های ابریشمی دوخت و دوز انجام شده‌است. البته نه هر دوخت و دوزی، بلکه ایجاد طرح و نقشی از گل‌ها و اشکال مختلف بر روی پارچه که انگار جانی تازه را به پارچه اهدا کرده‌است. این روز‌ها برای اینکه رودوزی ها حرفه‌ای‌تر انجام شوند، ترجیح استادان این هنر بر این است که از پارچه‌های پنبه‌ای و ابریشمی استفاده شده و در نهایت نیز به کمک نخ‌های ابریشمی و پنبه‌ای درجه یک، رودوزی‌های پارچه صورت گیرد.
اگر بخواهیم کمی جزئی‌تر هنر رودوزی را بررسی نماییم، باید بگوییم که در هنر رودوزی هنرمند از سوزن ها و یا قلاب استفاده کرده و از این راه نخ‌ها و فلزات را به شیوه‌ای تزئینی بر روی یک پارچه ساده به کار می‌برد. وقتی می‌گوییم رودوزی، هر مدل دوختن روی پارچه را می‌توان نشانه گرفت، از جمه ملیله‌ دوزی، خامه ‌دوزی، پته دوزی و غیره.
اگر از ما بپرسید که در یک پارچه رودوزی شده چه نقش‌هایی را خواهید ‌دید؟ باید بگوییم که بسته به ذوق، سلیقه و سبک هنرمند آن رودوزی شما ممکن است طرح‌های زیبایی از اشیا، گیاهان، حیوانات، اشکال هندسی و غیره را مشاهده نمایید. هر هنرمندی بر اساس سبک کار خود، می‌تواند طرح‌های مختلف و همچنین رنگ‌بندی متفاوتی را در رودوزی به کار ببرد.
البته اگر بخواهیم به ذوق و سلیقه هنرمند توجه کنیم، استفاده از مهره، نخ، سکه، پیله، پولک و غیره نیز در رودوزی به کار برده خواهد‌شد. همچنین مدل دوختن این موارد بر روی پارچه نیز سلیقه‌ای است. به عنوان مثال برخی از هنرمندان، حاشیه دوزی می‌کنند و برخی دیگر تمام سطح پارچه را با نقوش مختلف و جذاب پر خواهند‌کرد.

تاریخچه رودوزی‌های سنتی در ایران

اگر بخواهیم به عقب برگردیم و تاریخچه رودوزی‌های سنتی ایرانی را بررسی کنیم، شاید بهتر باشد تا به دوران قدیم و آن هم به پهنای فلات قاره سفر کنیم. حتما از خود می‌پرسید که چرا پهنای فلات قاره را انتخاب کرده‌ایم؟ زیرا تصاویر و نقوشی که از آن زمان کشف شده‌اند، نشان‌دهنده طراحی‌ها و برجستگی‌ها، آن هم بر روی پارچه‌های لباس افراد می‌باشند. البته کشفیات دیگری نظیر جام سیمین مرودشت نیز اثباتی بر ادعای عنوان شده می‌باشد. پس می‌توان با تاکید عنوان کرد که هنر رودوزی‌های سنتی حتی به سه هزار سال پیش از میلاد مسیج نیز باز می‌گردد.

تاریخچه رودوزی‌های سنتی در ایران

اگر بخواهیم که به بررسی انواع یا مدل‌های مختلف رودوزی‌های سنتی ایرانی بپردازیم، می‌بایست آن‌ها را در به صورت عمده در شش گروه عمده که بر اساس نوع وسایل مورد استفاده و سبک دوختشان طبقه‌بندی می‌شوند، جای دهیم. این شش گروه رودوزی‌های سنتی عبارت‌اند از:

1- رودوزی‌های پر‌کار

منظور از رودوزی‌های پر‌کار این است که این مدل رودوزی، دارای طرح‌ها و نقوش بسیار زیاد و شلوغی است که به صورت کامل زمینه پارچه را پر‌کرده و فضای خالی بر جای نخواهد‌گذاشت. رودوزی‌های پر‌کار با نام‌های متفاوتی از جمله پته دوزی، نقش دوزی و بخارا دوزی به کار برده خواهند‌شد.

پته دوزی

از جمله رودوزی‌های پر‌کار می‌توان به پته دوزی اشاره کرد که از استان کرمان سر منشا خواهد‌گرفت. پته‌ها شامل یک پارچه عریض به نام شال هستند که با کمک سوزنی مخصوص به نام سوزن تاپستری، نقش‌های زیبا بر روی آن دوخته می‌شود. در دوخت پته می‌توان از نخ‌های مخصوص و رنگارنگ استفاده کرده و میزان پر بودن نقش و یا خالی بودن زمینه بسته به سلیقه هنرمند متغیر خواهد ‌بود.

نقش دوزی

آیا تا به حال نام کوبلن را شنیده‌اید؟ پارچه‌هایی که با هنر نقش دوزی طراحی شده‌اند، بسیار شبیه به کوبلن می‌باشند. زمانی که به کمک سوزن‌های درجه‌بندی شده، نخ‌های ابریشمی بر روی پارچه‌های ابریشمی دوخته شوند، به گونه‌ای که زمینه پارچه مشخص نباشد، به آن نقش دوزی گفته می‌شود.

سوزن‌دوزی بلوچی

سوزن‌دوزی بلوچی، نوعی از رودوزی‌های است که هم به صورت پرکار، میان کار و کم‌کار انجام می‌شود که با استفاده از سوزن‌های و نخهای مخصوص، توسط قوم بلوچ دوخته می‌شود. این نوع سوزن دوزی، بر اساس نوع طرح و همچنین شلوغ بودن دوخت، به انواع مختلفی تقسیم خواهد ‌شد.

1- رودوزی‌های کم کار

منظور از رودوزی‌های کم‌کار این است که، هنرمند تنها به دوخت و طراحی قسمتی از پارچه اصلی پرداخته و حتی رنگ پارچه پس زمینه را نیز عوض نخواهد‌کرد. از جمله رودوزی‌های کم‌کار می‌توان به خامه دوزی و سوزن دوزی بلوچی اشاره کرد.

خامه دوزی

در هنر خامه دوزی از نخ ابریشم خام و آن هم به صورت یک رنگ استفاده می‌شود. این هنر بسیار شبیه به سوزن‌دوزی‌های بلوچی می‌باشد. هنر خامه دوزی بیشتر در منطقه سیستان رواج داشته است. این دوخت علاوه بر روستاهای زابل در یزد نیز به صورت خانگی برای تزئین بقچه،جانماز،روطاقچه ای و غیره استفاده می شود.

3-رودوزی‌های نخ کشی شده

اگر در هنگام رودوزی، به کمک سوزن، محل قرار‌گیری تار و پود پارچه تغییر داده‌شود، این نوع رودوزی در این گروه قرار خواهد‌گرفت که به آن‌ها رودوزی نخ‌کشی شده می‌گویند. اگر بخواهیم برای این گروه مثالی به میان آوریم باید به سکمه دوزی اشاره نماییم.

سکمه دوزی

در هنر سکمه دوزی که به استان هنر پرور اصفهان باز می‌گردد، بخش‌هایی از پارچه به کمک سوزن‌های مخصوص خارج شده و آن قسمت به صورت یک توری در خواهد‌آمد. قسمت توری یا شبکه پس از آن و به کمک گره زدن‌های مدام به یک شکل جذاب تبدیل خواهد‌شد.

4- رودوزی‌های دارای افزودنی تزئینی

اگر مشاهده کردید که پارچه‌ای را به وسیله برخی اقلام تزئینی نظیر نخ‌های فلزی و براق طراحی کرده‌اند، به آن درودوزی‌های همراه با افزودنی گفته می‌شود. در این گروه می‌توان به سرمه دوزی اشاره نمود.

سرمه دوزی

در هنر سرمه دوزی که به آن ملیله دوزی هم گفته می‌شود، از یک نوع نخ فلزی به نام سرمه استفاده می‌شود. وقتی پارچه به کمک سرمه و سوزن مورد دوخت و دوز و طراحی قرار گرفته‌شود، به آن سرمه دوزی گفته خواهد ‌شد.

5- رودوزی‌های به کمک دست

در این هنر، لازم به استفاده کامل از سوزن نیست، بلکه می‌توان ابتدا به کمک سوزن نخ‌های مخصوص را از میان بافت پارچه عبور داده و سپس به کمک نوک انگشتان به آن نقش بخشید. در این گروه خوس دوزی جای خواهد‌گرفت.

خوس دوزی

در این روش، بر روی پارچه‌هایی با زمینه تیره (مشکی رنگ) خوس را به کمک سوزن و حرکات دست می‌دوزند.

6- رودوزی‌های ترکیبی

در این مدل رودوزی‌ها صرفا از سوزن و نخ استفاده نمی‌شود، بلکه موارد دیگری نیز در طراحی این مدل رودوزی‌ها تاثیر گزار خواهند‌بود. در این گروه می‌توان به پولک دوزی اشاره نمود.

پولک دوزی

در این روش به کمک نخ‌های مخصوص و همچنین سوزن، سعی می‌شود تا پولک‌های تزئینی را بر روی پارچه نصب نمایند. از این نوع پارچه‌ها به دلیل داشتن ظاهر تزئینی برای موارد خاص نظیر دوخت لباس عروس استفاده خواهد‌ شد.

6- رودوزی‌های ترکیبی

برای خلق یک طرح زیبا بر روی پارچه، آن هم با هنر رودوزی می‌بایست از یکسری وسایل و تجهیزات کمک گرفت. در ادامه به معرفی هر کدام از این وسایل خواهیم ‌پرداخت.

انواع پارچه‌ها

به تعداد هر مدل از رودوزی‌هایی که در قسمت قبل معرفی کردیم، می‌توان پارچه‌های متنوعی را نیز به کار برد. از جمله پارچه‌هایی که برای رودوزی سنتی مورد استفاده قرار می‌گیرند، می‌توان به پارچه‌های کتانی، زربفت، ابریشم، پشمی و حتی پارچه‌های پنبه‌ای اشاره نمود

انواع نخ‌ها

همان‌طور که در بخش انواع پارچه‌ها ذکر شد، نخ‌هایی که برای انواع و مدل‌های رودوزی‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد نیز متفاوت خواهند‌بود. این مدل نخ‌ها عبارت‌اند از:

نخ‌های ابریشمی

اگر مایل هستید تا رودوزی را بر روی پارچه‌های ابریشمی انجام دهید، بهتر است از این مدل نخ استفاده کنید.

نخ‌های فانتزی

تار و پود‌های نخ‌های ظریف در کنار هم به ساخت یک نخ با ضخامت بالا منجر می‌شود که به آن نخ فانتزی گفته می‌شود. از این مدل نخ نیز می‌توان در رودوزی استفاده کرد.

نخ‌های دمسه

اگر پارچه‌ای که برای رودوزی انتخاب کرده‌اید، کمی ظریف و با لطافت است، بهتر است از نخ‌های دسمه که صورت کلاف و در رنگ‌های متفاوت قرار دارند، استفاده نمایید.

نخ‌های عمامه

این مدل نخ‌ها اگر ضخیم باشند برای دوخت و دوز‌هایی نظیر جای دکمه‌ها بر روی لباس و اگر نازک باشند، برای رودوزی‌های سنتی مورد استفاده قرار خواهد‌گرفت.

نخ‌های فلزی

اگر بخواهید گلدوزی را با دست یا حتی با ماشین‌های گل دوزی انجام دهید، باید از نخ‌های فلزی در رنگ بندی‌های مختلف استفاده نمایید.

3- انواع سوزن‌ها

برای ایجاد هر طرح و نقشه‌ای و یا حتی برای ایجاد هر مدل طراحی در هنگام رودوزی می‌بایست از سوزن ها با اندازه‌های گوناگون استفاده کرد. در ادامه به انواع سوزن‌های مخصوص هنر رودوزی اشاره خواهیم‌نمود.

سوزن کرول

این سوزن درجه‌بندی متفاوتی دارد؛ اما بسایر نازک و کشیده می‌باشد. از این سوزن به وفور در هنر رودوزی استفاده خواهد‌شد.

سوزن تاپستری

اگر می‌خواهید رودوزی را بر روی تور‌های با بافت درشت انجام دهید، باید از سوزن تاپستری استفاده نمایید.

سوزن دارنینگ

این مدل سوزن زمانی کاربرد دارد که نقشه و طرح شما ضخیم باشد. در واقع اگر بافت نقشه رودوزی ضخامت دارد و باید به آن چین دهید، بهتر است از سوزن دارنینگ استفاده نمایید.

سوزن رفو

اگر می‌خواهید با استفاده از الیاف پشم و یا نخ‌های کاموایی، رودوزی بر روی پارچه را انجام دهید، پیشنهاد می‌شود تا از سوزن رفو استفاده نمایید. با این کار نخ‌های درشت به راحتی طرح مورد نظرتان بر روی پارچه را ایجاد خواهند‌کرد.

4- وسایل جانبی

از جمله وسایل جانبی که می‌توان از آن‌ها در هنگام رودوزی استفاده‌کرد، می‌توان به انگشتانه، نخ کوک، بالشتگ سوزن، قیچی مخصوص خیاطی، رولت خیاطی، مداد خیاطی، کاربن مخصوص خیاطی و صابون خیاطی اشاره نمود.

از هنر رودوزی در چه مواردی استفاده می‌شود؟

رودوزی یک هنر است و این هنر برای تزئین پارچه‌های مختلف به کار برده می‌شود. هدف رودوزی در واقع ایجاد ظاهری زیبا در یک پارچه ساده است. در واقع این رودوزی است که پارچه ساده را به پارچه گران‌بها تبدیل خواهد‌کرد. البته رودوزی تاثیر‌گذاری‌اش به صورت غیر‌مستقیم خواهد‌بود.

به عبارت دیگر، رودوزی به صورت غیر‌مستقیم می‌تواند به گران‌بها و زیباتر شدن البسه و سایر لوازم کمک نماید. به عنوان مثال می‌توان پارچه‌ای که بر روی آن رودوزی صورت گرفته‌است را به صورت لباس، کلاه، رومیزی، گوشواره، گردنبند و یا هر مورد کاربردی دیگری درآورد و مورد استفاده قرار‌داد و علاوه بر زیبایی و خلق یک سبک زیبا نیز کمک کرد.

نتیجه‌گیری

همان‌طور که عنوان شد، یکی از زیر مجموعه‌های صنایع دستی ایران که از دیرباز مورد توجه قرار گرفته‌است، هنر رودوزی می‌باشد. این هنر جایگاه ویژه‌ای در گذشته و همچنین در وضعیت فعلی کشور دارد و می‌توان پس از صنایع نفتی به یک منبع درآمدزایی بسیار مهم تبدیل‌گردد.

انواع محصولات سوزن دوزی ، پته دوزی، گلدوزی و گلابتون دوزی رو می‌تونید از سایت روستاتیش ببینید..

اگر به این متن علاقه داشتید، از تمام مطالب مربوط به محصولات روستایی ما بازدید کنید!