آیین شب یلدا در ایران باستان چگونه بوده است؟

شب یلدا شبی سرشار از شادی برای تمام ما ایرانیان است. این شب برای دور هم بودن، جشن گرفتن، غذاهای خوشمزه خوردن و هدیه دادن است تا به هم یادآوری کنیم که روزهای طولانی و سرشار از نور بهاری در راه است.

بسیاری از جشن‌های باستانی ایرانی امروزه دیگر از یاد رفته‌اند و متاسفانه دیگر جشن گرفته نمی‌شوند. جشن‌هایی همچون سپندارمذگان که یک جشن قدیمی با ریشه زرتشتی است که در فرهنگ باستانی ایران، مردم عشق، دوستی و زمین را جشن می گیرند. در حالی که این مراسم علاوه بر ایران در افغانستان و تاجیکستان نیز برگزار می شود، معمولاً به عنوان روز عشق ایرانیان نامیده می شود.

همچنین جشن‌هایی که برای هر ماه در ایران باستان برگزار می‌شد، همچون جشن مهرگان، جشن بهمنگان، جشن آذرگان، جشن آبانگان و… این مراسم‌ها همه در روزهای مشخصی از این ماه‌ها برگزار می‌شده و هرکدام فلسفه، نمادها و آداب و رسوم خود را دارد.

برای مثال، جشن آبانگان هر سال در دهم ماه آبان برگزار می شده و برای گرامی‌داشت «آناهیتا»، الهه آب بوده. آناهیتا در ایران باستان الهه آب و نماد پاکی و برکت بوده. ایرانیان در این روز کنار چشمه‌ها می‌رفتند و بخشی از دعاهای اوستا را برای جاری شدن آب قرائت می‌کردند.

این فقط یک نمونه از جشن‌های باستانی است که در متنی دیگر به آن‌ها بیشتر می‌پردازیم. اما شب یلدا، یکی از همین جشن های باستانی پر اهمیت است و خوب است برای بهتر زنده نگه داشتن آداب و رسوم آن. درباره آیین شب یلدا در دوران باستانی و قدیم، بیشتر بدانیم.

شاید شما هم دوست داشته باشید تا چند نمونه از این آداب و رسوم را به سنت‌های شب یلدایتان اضافه کنید و شاید فقط کنجکاو هستید که بدانید شب یلدا در گذشته چطور جشن گرفته می‌ شده؟

در این متن به چند نمونه از آداب و رسوم و سنت های شب یلدا در گذشته کشورمان می‌پردازیم.

تاریخچه شب یلدا چیست؟

«زایشمهر» که در فارسی به یلدا و شب چله معروف است در تقویم ایرانی در آستانه اولین روز زمستان (21 تا 22 دسامبر) جشن گرفته می شود که در انقلاب زمستانی برگزار می شود. این جشن چهل روز قبل از جشنواره ایرانی جشن سده (جشن آتش) برگزار می‌شود که یکی دیگر از مراسم‌های مهم ایرانی است.

به عنوان بلندترین شب سال، شب زایشمهر یا میلاد میترا که خدای خورشید و نور بوده نیز یکی است که پس از آن روزها طولانی تر می شوند. این نماد پیروزی نور و خوبی بر نیروهای تاریکی است.

جشن یلدا در تقویم ایرانی اهمیت زیادی دارد. این شب تولد میترا، خدای خورشید است که نماد نور، خوبی و قدرت بر روی زمین است. شب تولد خورشید، زمان شادی است. این جشن یکی از مهمترین جشن‌های ایران باستان به شمار می‌رفت و تا به امروز در طول بیش از 5000 سال جشن گرفته می‌شود.

یلدا واژه ای با زبان سریانی به معنای «تولد» است. در قرن سوم میلادی، کسانی میترا را مقدس می‌دانستن و او را می‌پرستیدند، واژه یلدا را به طور خاص با اشاره به تولد میترا پذیرفته و به کار می بردند.

اصطلاح اصلی اوستایی و پارسی باستان برای این جشن ناشناخته است، اما احتمالا در زمان اشکانی و ساسانیان (پارسی میانه) به «زایشن» (zāyīšn-i mithr/mihr – تولد میترا) معروف بوده است.

شاید جالب باشد بدانید که جشن« شب چله» اصطلاحی نسبتاً جدید است. این جشن توسط مهاجران آریایی در اواسط هزاره دوم پیش از میلاد به فلات ایران آورده شد، اما تاریخ اصلی این جشن را می‌توان تا پیش از زرتشت، یعنی حدود هزاره سوم تا چهارم پیش از میلاد، رساند.

در ایران باستان، آغاز سال شمسی را جشن پیروزی نور بر تاریکی و تجدید خورشید می‌دانند. آخرین روز ماه آذر، طولانی ترین شب سال است که قوای اهریمن (تاریکی) در اوج قرار دارند. در حالی که روز بعد، اولین روز ماه «دی» معروف به «خرم روز» یا «خرروز» (روز خورشید، 22 آذر) نماد خالق اهورامزدا (پروردگار خرد) است. از آنجایی که روزها طولانی تر و شب ها کوتاه تر می شوند، این روز نشانه پیروزی خورشید بر تاریکی و نیکی بر شر است. این مناسبت در جشن «دیگان» که به اهورامزدا، در اولین روز از ماه «دی» برگزار می‌شد،

آیین و آداب و رسوم شب یلدا در ایران باستان

امروزه، شب یلدا به دورهمی های خانوادگی، خوردن آجیل و خانواده و انار و غذاهای مخصوص، گرفتن فال حافظ و… معروف است.

اما در زمان‌های گذشته، شب یلدا چندین فعالیت دیگر هم داشته که ما امروزه شاید آنها را فراموش کرده باشیم. هرکدام از این رسوم و سنت ها پشتوانه فرهنگی مخصوص به خود را دارند.

البته باید بگوییم که شب یلدا، مانند بقیه جشن های ایرانی در هر منطقه کشور و نسبت به اقوام مختلف، متفاوت است.

۱– برپا کردن آتش

رسم بود که در شب یلدا، برای دوری از شر و اهریمن، آتش های بزرگی برپا شود و مردم به دور آن مشغول به شعرخوانی و دیگر فعالیت‌ ها شوند.

اکنون در بعضی نقاط افغانستان، درست کردن آتش همچنان رسم است و مردم این کار را با اشتیاق انجام می‌دهند.

در ایران باستان و دین زرتشتی، آتش نشانه پاکی و راستی است و اردیبهشت (در فارسی جدید دومین ماه تقویم) نگهبان آن است. افسانه های کهن ایرانی کشف آتش افروختن با دو سنگ را به هوشنگ پادشاه پیشدادیان نسبت می دهند. آتش در ایران باستان مقدس بوده و روشن کردن آن به برکت و خوشبختی ربط داده می شود.

۲– متل گویی

این سنت بسیار شبیه به آداب و رسوم یلدا در ایران امروزی است. در شب یلدا در گذشته، افراد همه گرد آتش می‌نشستند و بزرگ‌تر ها و افراد مسن داستان‌ها، شعر ها و انواع روایت ها را تعریف می‌کردند و این شب را با خوشی تمام می‌گذراندند.

۳– سرو مهر یا درخت یلدا

آیین یلدا شباهت های بسیاری به کریسمس دارد. یکی از این سنت ها، درخت سرو مهر یا همان درختی بوده که در شب یلدا مردم آن را تزیین کرده و نماد جاودانگی و روشنایی بود.

همگی با سفره شب یلدا آشنایی داریم، این سفره از اقلام دکوری مختلف مانند رومیزی‌های زیبا، آینه، شمع، انار و انواع خوراکی های دیگر‌ مربوط به یلدا تشکیل شده. درخت هم به همین شکل عضوی از این اقلام بوده که معانی فرهنگی بسیاری را به دنبال خود دارد.

این درخت، با درخت کریسمس ارتباط مستقیم دارد.

ما در یک متن دیگر به ارتباط شب یلدا و کریسمس پرداخته‌ایم که شما می‌توانند با سر زدن به سایت روستاتیش، آن را مشاهده کنید.

یکی دیگر از رسوم مهم شب یلدا هدیه دادن است. شما می‌توانید به صفحه هدایای سازمانی مخصوص یلدا روستاتیش سر بزنید.