گلیم‌بافی، هنری با اصالت

گلیم چیست؟

نوعی از فرش که دارای بافت صاف و بدون پرز است. در بافت آن اغلب از نخ پشمی و در بغضی مواقع از از نخ پنبه‌ای یا کنفی و حتی ابریشم نیز استفاده می شود.

تاریخچه گلیم نشان می‌دهد که در همه سرزمین ها موجود بوده است اما با بافت ها و طرح های متفاوت و در مناطق مختلف اسم های متفاوتی دارد مثلا در آمریکای شمالی آن را ناواجو و در مکزیک ساراپس می‌نامند.

از قدیمی ترین گلیم کشف شده در مصر باستان می‌فهمیم که قدمت گلیم به6000 سال قبل از میلاد مسیح برمی‌گردد. هنگامی که بشر پشم‌ریسی را آموخت به فکر تهیه زیراندازی افتاد تا از شر سرمای زمین در امان بماند و گلیم را ابداع نمود. همچنین اسناد موجود به ما ثابت می‌کند که تاریخچه گلیم در ایران به 2500 سال قبل  یعنی دوره خشایار شاه میرسد که همین امر نشان‌دهنده قدمت و اصیل بودن این هنر در ایران است.

شواهد نشان می‌دهند که در هرجا دامپروری وجود داشته در پی ان پشم‌ریسی و در نتیجه گلیم بافی نیز بوده. پشم مورد استفاده در گلیم انواع مختلفی دارد که شامل پشم گوسفند، شتر، بز، اسب و … البته معمولا از پشم گوسفند و بز اسفاده میکنند که دلایل متفاوتی دارد از جمله اینکه هم رنگ‌پذیری بهتری دارند هم از دوام بیشتری برخوردار هستند و انعطاف بیشتری نیز دارند و البته که در دسترس بودن و فراوانی ان نیز در این امر تاثیر گذار است.

البته با گسترش این هنر در دنیای مدرن علاوه بر عشایر و روستاییان که تولید کننده و استفاده کننده اصلی گلیم هستند در شهرها نیز رواج پیدا کرد و در نتیجه در مواقعی دیده می‌شود که از الیاف مصنوعی استفاده می‌شود علاوه بر ان در طی سالیانی که گذشت مردمان با کشف بعضی از گیاهان به هنر رنگرزی دست یافتند و در نتیجه گلیم ها را رنگ های متنوع بخشیدند البته طبیعی ترین و قدیمی ترین نوع گلیم همان گلیم خودرنگ است که از رنگ طبیعی پشم استفاده میشود و الیاف را رنگرزی نمیکنند ولی امروزه شاهد استفاده از مواد و رنگ های شیمیایی در بافت گلیم ها هستیم. برای اینکه از کیفیت گلیم  مطمئن شوید خوب است که از فروشگاهایی خرید کنید که به صورت مستقیم گلیم را از عشایر و روستایی‌ها به دست شما برسانند

روستاتیش واسطه مستقیم که گلیم را از روستایی از سرخبیشه خراسان جنوبی به  دست شما میرساند.

ابزار گلیم‌بافی

گلیم بافی نیز همچون دیگر هنر ها نیاز به ابزار خاص خود دارد که شانه یا دفتین، دار گلیم‌بافی، در مواقعی نقشه، چاقو، سیخ پودکشی و …. از جمله ابزار مورد نیاز است.

سیخ پودکشی ابزاریست که در گلیم‌بافی به نسبت قالی‌بافی کمتر استفاده میشود و کار آن رد کردن پودهاست که توسط میله چوبی با دوسر قلاب شکل صورت می‌گیرد.

قیچی و چاقو که شبیه شکل متداول و عادی آن است. مهمترین تفاوت قیچی گلیم بافی با قیچی معمولی جهت حرکت آن است که در قیچی گلیم‌بافی فقط در یک محور قرار دارد. کاربرد آن هم برای بریدن پرز ها در گلیم نقش برجسته است.

شانه یا دفتین که به آن دفه نیز میگویند. کاربرد آن نیز برای استحکام بخشیدن به تار و پودهاست. طرز کارش نیز به این صورت است که بعد از رد کردن یک ردیف پود دفتین را که دارای چندین تیغه آهنیست روی آن می‌کوبیم تا کامل با تارها منسجم و به هم متصل شوند.

دار

دار گلیم بافی از مهمترین ابزار آن به شمار می‌رود و انواع مختلفی دارد که به دو دسته دار عمودی و افقی تقسیم بندی میشوند. استفاده از ان در نقاط مختلف نیز به شرایط محیطی و خود بافندگان بستگی دارد مثلا چون حمل و نقل دارهای افقی اسان تر است این دار در بین عشایر رواج دارد.البته استثناهایی نیز وجود دارد مثلا همچنان در بین عشایر استان آذربایجان شرقی دار عمودی رایج است.

 دار چهارچوب ساده‌ایست که گلیم یا فرش روی آن بافته میشود  البته در مواردی دیده می‌شود که از چهارچوب های پیچیده و پیشرفته تر استفاده میشود که تاثیری در نوع بافت گلیم ندارد و صرفا برای راحتی بافنده ها به وجود آمده اند.

برای ساختن دار نیز بسته به نوع دار (عمودی یا افقی) دو تیرک چوبی را قرار می‌دهند و تارها را به آن تیرک ها وصل میکنند و با فاصله دادن تیرک ها کشش لازم بین تارها را به وجود می‌آورند.

تیرهای عمودی به 3 نوع گردان، ثابت و تبریزی تقسیم بندی می‌شوند. که معروف‌ترین و کاربردی ترین انها دار تبریزیست که اجازه میدهد به اندازه دوبرابر قاب دار گلیم ببافیم.

دار ساده هیچ پیچیدگی ندارد و به همان اندازه قاب دار میشود بافت. و در دار گردان چون اندازه طول‌ها قابل تغییر است می‌توان گلیم را به طول دلخواه بافت.

انواع گلیم از نظر بافت

از دیگر روش‌ها برای تشخیص دادن انواع گلیم توجه به بافت آن است در واقع گلیم ها از لحاظ بافت به 3 دسته تقسیم می‌شوند.

گلیم‌هایی که طرح ساده دارند که همانطور که در تعریف گلیم گفتیم این نوع از گلیم‌ها مسطح هستند و سطح صاف و بدون پرز دارند.

نوع دیگر گلیم نقش برجسته است که همانطور که از اسمش مشخص است طرح ها و شکلهای گلیم به صورت برجسته کار میشوند اما خود زمینه گلیم به صورت ساده است.

 و نوع اخر آن گلیم ورنییا سوماک است که در آن بافنده بدون نقشه و فقط با طرح ذهنی خود پیش می‌رود که این نوع بافت اصالتا متعلق به آذربایجان است و مهارت ایل شاهسون در آن زبانزد است.

 نقشه

در گذشته برای بافتن گلیم از هیچ نقشه ای استفاده نمیکردند و صرفا طرح ذهنی و خلاقیت بافنده در این امر دخیل بود ولی امروزه با گسترش گلیم بافی در شهرها و روستاها برای کم کردن اشتباهات از نقشه استفاده میشود. هرچند هنوز در ایلات و عشایر این ذهن خلاق بافنده است که گلیم را می‌بافد و از نقشه استفاده نمیکند البته که افراد زیادی معتقدند نقشه باعث از بین رفتن ویژگی منحصر گلیم میشود بخاطر همین است که هنوز هم با اصالت ترین گلیم ها گلیم هایی ست که توسط عشایر بافته میشوند.

حکایتی وجود دارد از اینکه دخترهای قشقایی،بختیاری از بچگی بافت گلیم شیر را شروع می‌کردند و وقتی به سن ازدواج می‌رسید این گلیم به دم شیر رسیده بود و دختر جوابش را با نقش زدن بر گلیم نشان میداد یعنی اگر جوابش مثبت بود دم شیررا بالا و اگر منفی بود دم شیر را به سمت پایین می‌بافت.

انواع گلیم ایرانی

گلیم بافی در مناطق مختلف ایران رایج است برای تشخیص گلیم های نقاط مختلف ایران کافیست به مواد اولیه و طرح ان گلیم ها نگاه کرد. مهمترین گلیم‌ها عبارتند از شاهسون، هرسین، لری، خمسه، سنه، قشقایی، افشار، زرند،بلوچ، ترکمن و عنبران اردبیل هستند که در ادامه به برخی ازآنها می‌پردازیم.

گلیم شاهسون:

گلیم شاهسون از معروفترین‌ها به حساب می‌آید که به صورت سوماک و در گویش محلی ورنی بافته میشود، در اصطلاح سوزنی نیز می‌گویند. که در ان بافنده از طرح ذهنی استفاده میکند البته که به طور سنتی این ایل خود دارای طرح هایی مثل اشکال هندسی شکسته و حیونات هستند که بافنده به آن پایبند است .اما در این ایل هیچگاه دو طرح یکسان را نمی‌توانید بیابید.و البته بهترین گلیم یا پلاس را که برای زین اسب استفاده می‌شود از این ایل شاهد هستیم.

گلیم خمسه:

اصطلاح خمسه به درهم امیختن پنج قوم شیرازی می‌گویند. گلیم های این ایل‌ها به صورت سوماکی بافته میشوند و در اصطلاح به آن ده‌بید نیز می‌گویند. این نوع گلیم طرح ستاره و لوزی های درهم تنیده‌ایست که روی زمینه تیره نقش بسته‌اند.هرچند امروزه در برخی مواقع دیده می‌شود که از زمینه سفید برای گلیم‌هایشان استفاده می‌کنند.

 گلیم لری:

این نوع از گلیم‌ها از رنگ‌های متنوعی مثل بژ، آبی، نیلی، سبز، سیاه و سفید بافته می‌شود. گلیم لری از باکیفیت‌ترین‌هاست که مهمترین محصول مرتبط به آن خورجین است که در زندگی لرها نقش مهمی دارد و در خانه‌هایشان بسیار متداول و پرمصرف است.

گلیم هرسین:

در هرسین کرمانشاه دامپروری متداول است و همین امر منجر به کیفیت پشم تولید شده و در نهایت کیفیت گلیم شود.آنها برای ضدبید کردن گلیم در حاشیه‌های آن از پشم بز استفاده می‌کنند. گلیم هرسین دارای نقش‌های ریز و زیاد است که حتی در آن حاشیه‌ها نیز خالی نمی‌مانند و از رنگ‌هایی مثل سرمه‌ای، سرخابی،سبز و سفید استفاده می‌شود.

گلیم بلوچ:

در این منطقه با توجه به شرایط محیطی همیشه آب مسئله مهم و باارزشی برای آنها بوده که همین در گلیم‌هایشان نیز به چشم می‌آید طرح‌های راه راه و خط های موازی نشان از رودخانه‌های پر آب دارد.در این نوع گلیم رنگ‌های تیره مثل جگری، آبی تیره، شتری و قهوه‌ای بسیار به‌کار می‌رود.

گلیم اردبیل:

گلیم بافی در تمام اردبیل رایج است.گلیم عنبران در سال 1399 ثبت جهانی شده است. یکی از مهمترین ویژگی‌ها دورو بودن این گلیم‌هاست که از نقش‌های سنتی و متفاوتی مثل خرچنگ، اژدها، سماور و .. استفاده می‌شود.

 آموزش

امروزه با گسترش فضای مجازی و اینترنت مثل هر امر دیگری راه‌های زیادی نیز برای آموزش این هنر زیبا و اصیل وجود دارد کانال‌های بسیاری در تلگرام، پیج‌های تخصصی در اینستاگرام و پکیج‌های متنوعی در سایت‌ها وجود دارد که شما با یک سرچ ساده میتوانید به همه آنها دسترسی پیدا کنید . همچنین شما میتوانید به آموزشگاه های فنی و حرفه‌ای مراجعه نمایید که در همه شهرها موجودند و این هنر را به شما آموزش میدهند.

مطالب دیگر:

پته دوزی چیست؟

بررسی نقوش به کار رفته در سوزن دوزی ها

چند نمونه از سوزندوزی‌های اطراف جهان